به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نخستین نشست از سلسله نشست‌های «نقد شعر» درباره موضوع بررسی «ادبیات و شعر عاشورایی» صبح امروز (هفت آذر) از ساعت 10 تا 12 به همت پژوهشکده هنر و رسانه در سالن شهید آوینی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.

در این جلسه علاء‌الدین رحیمی، مدیر گروه هنر و ادبیات پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، محمود اکرامی‌فر، مصطفی محدثی خراسانی و رضا اسماعیلی حضور داشتند. پیش‌تر از حضور یحیی طالبیان، قائم مقام وزیر ارشاد و فرهنگ اسلامی در امور شعر و ادب نیز در این جلسه خبر داده شده بود، که وی در این جلسه حضور نیافت.

جلسه با شعرخوانی اسماعیلی و محدثی‌خراسانی آغاز شد.

اکرامی‌فر از سخنرانان این جلسه، که دبیری نشست را نیز برعهده داشت در سخنان خود گفت: هنگامی‌که یک امر ذهنی را عینیت می‌بخشیم، آن‌ امر به هنر تبدیل می‌شود؛ چراکه قطعا باید در قالب نماد باشد. حال این نماد می‌تواند در قالب شعر، نقاشی یا هر نوع هنر دیگری خود را نشان دهد.

وی ادامه داد: اگر این هنر بخواهد به آیین تبدیل شود باید دارای چند ویژگی باشد. نخستین ویژگی گستردگی و دومین ویژگی استمرار و تداوم است. اگر این امر یک امر ملی و عرفی باشد، آیین ملی می‌شود، مانند آیین باران‌خواهی. اگر محتوای دینی داشته باشد، مانند نماز باران، از آن به عنوان آیین دینی یاد می‌کنند.

این شاعر با تاکید بر تعریف ادبیات آیینی در دو سطح افزود: این ادبیات در دو سطح عام و خاص تعریف می‌شود. هنگامی‌که تعریف عام به آن می‌دهیم، هر ادبیاتی در ارتباط با آیین‌ها باشد، ادبیات آیینی ا‌ست و طبق تعریف خاص آن، شعرها و ادبیاتی را شامل می‌شود، که در ارتباط با 14 معصوم(ع) هستند.

وی از ادبیات عاشورایی به عنوان بخشی از ادبیات آیینی یاد و تشریح کرد: شعر آیینی چهار مرحله دارد؛ در مرحله نخست تشیع در اقلیت و تسنن در اکثریت بودند. بنابراین شاعر به دنبال اثبات کردن موضوعاتی مانند این‌که علی (ع) داماد پیغمر (ص) است، بود. مرحله دوم عکس این مرحله است و تشیع در اکثریت و تسنن در اقلیت قرار داشتند. پس شاعر دنبال اثبات کردن نبود، بنابراین ما به یک شعر توصیفی رسیدیم.

اکرامی‌فر ادامه داد: مرحله سوم دورانی ا‌ست که به ادبیات عاشورایی عرفانی می‌رسیم. مانند نوع نگاه عمان سامانی به واقعه عاشورا. مرحله چهارم نیز ادبیات امروز عاشورایی ا‌ست و شعری معرفتی- اجتماعی به حساب می‌آید. در این نوع شعر دایره واژگان و شخصیت‌های شعر عاشورایی گسترش یافته و مضمون و محتوای آن تغییر کرده است.

وی مجددا اشاره‌ای به مرحله نخست شعر آیینی داشت و توضیح داد: در این مرحله که شاهد شعر تبیینی آیینی بوده‌ایم، شاعر در پی اغنای مخاطبان بود و عقل مخاطب را در نظر داشت، اما در آن نوع شعر عاشورایی که شاعری چون محتشم کاشانی می‌سراید، شاعر در پی القای مخاطبان است و حس و عاطفه آن‌ها را مدنظر می‌گیرد.

این استاد دانشگاه افزود: در شعر عمان سامانی، هدف بیشتر دل مخاطب است و شاعر به سمت آن نشانه می‌رود. در دوران معاصر نیز عقل و دل مخاطب مدنظر شاعر است.

وی در ادامه ویژگی‌های شعر عاشورایی معاصر را برشمرد و گفت: شاعر معاصری که در زمینه شعر عاشورایی نیز دستی بر قلم دارد، به پیشینه این نوع شعر و سیر اندیشه و نگاه آن شاعران معترض است. از سوی دیگر شعر گذشته بیشتر دنبال مخاطب‌محوری و مخاطب‌سالاری بود، اما شاعر امروز، مخاطب را دچار چالش می‌کند.

اکرامی‌فر ادامه داد: در اين گونه شعرها، شاعر به دنبال چگونگی عاشورا نیست، بلکه در پی چرایی آن است و مخاطب را به فکر وامی‌دارد. او از مخاطب انتظار اشک ندارد، بلکه او را به اندیشیدن ترغیب می‌کند. همچنین نگاه شاعر امروز، نگاهی اصلاحی‌ و در پی اصلاح نگاه مبلغان و شاعران است.

وی اشاره‌ای به دیگر ویژگی‌های این نوع شعر داشت و تشریح کرد: شاعر امروز، کربلا را تنها در کربلا نمی‌بیند، بلکه آن‌را در همه دوران‌ها می‌بیند. همچنین تغییر رویکرد شاعران از مرثیه به حماسه نیز دیده می‌شود. این شاعران امام حسین(ع) را شخصیت نخست واقعه کربلا معرفی می‌کنند و آن‌را حماسه‌آفرین می‌بینند.

این شاعر افزود: عقل‌گرایی به جای عاطفه‌گرایی و نگاه ریزبینانه در مقابل نگاه کلی از دیگر ویژگی‌های شعر عاشورایی معاصر است. از سوی دیگر شاعر امروز تمامی قالب‌ها چون شعر سپید، رباعی، دوبیتی، غزل و طرح را در خدمت شعر عاشورایی گرفته است.

اکرامی‌فر سخنانش را به قرائت سروده‌ای عاشورایی به پایان رساند.

تغییر نگاه به حماسه حسینی در طول تاریخ 

در ادامه محدثی‌خراسنی توضیحاتی درباره شعر آیینی ارایه کرد و گفت: این اصطلاح در دهه‌های اخیر در شعر فارسی رواج یافته است و به بخشی از شعر فارسی گفته می‌شود، اما هنوز تعریف جامع و مشخصی ندارد.

وی به پیشینه شعر فارسی اشاره کرد و افزود: پیشینه شعر فارسی به سال 251 هجری باز می‌گردد. آن‌چه در شعر امروز می‌بینیم با این دوره از شعر در ارتباط است؛ چراکه ارتباط ما با به دلیل دگرگونی‌های شعر فارسی با شعر پیش از اسلام قطع شده است.

این شاعر از موضوع عرفان به عنوان پرچم افتخار شعر فارسی یاد و تشریح کرد: مستندات تاریخی نشان می‌دهد از همان روز عاشورا، در حوزه شعر به واقعه عاشورا و حماسه حسینی توجه شده است. از پیشگامان این عرصه در شعر فارسی کسایی مروزی‌ است؛ البته کیفیت نگاه به حماسه حسینی در طول تاریخ و در شعر فارسی تغییر و تحولاتی داشته و سیر تکاملی را طی کرده است.

وی با تاکید بر حزن‌انگیز بودن واقعه عاشورا گفت: هر شاعری که به سوی شعر عاشورایی رفته، در چمبره حزن و مرثیه این واقعه قرار گرفته است، تا قرن‌ها نیز شعر عاشورایی بیان این اندوه و ماتم است. اوج آن نیز در ترجیع‌بند مشهور محتشم‌کاشانی دیده می‌شود.

محدثی‌خراسانی افزود: البته رگه‌هایی از نگاه‌های متفاوت نیز به حماسه حسینی در شعر عاشورایی دیده می‌شود، اما به یک جریان تبدیل نشده است. نگاه دیگر در این عرصه نگاه عمان سامانی بود، که امام حسین(ع) را سالک و حرکت او تا شهادتش را یک سیر و سلوک عرفانی می‌دید.

وی به فضای پیش از انقلاب در عرصه شعر اشاره کرد و توضیح داد: در آن دوران پرداختن به شعر آیینی در درجه پایینی قرار داشت، اما در همان دوران نیز شاعرانی چون سیدعلی موسوی‌گرمارودی، طاهره صفارزاده و نعمت میرزاده از چهره‌های درخشان این نوع شعر بودند و نگاه به حماسه حسینی را در حوزه شعر تغییر دادند.

وی در ادامه گفت: به هر روی آن‌چه در سال‌های پس از انقلاب و دروان دفاع مقدس در زمینه شعر عاشورایی شاهد آن بودیم، فصل دیگری در این نوع شعر به حساب می‌آید.

در پایان نیز محدثی‌خراسانی چند نمونه شعر عاشورایی از میان سروده‌های خودش و دیگر شاعران ارایه کرد.

اظهار خاکساری به ائمه(ع) در راستای آموزه‌های دینی باشد

اسماعیلی دیگر کارشناس این نشست در چند بخش نمونه‌هایی از سروده‌های عاشورایی‌اش را در قالب‌هایی چون غزل و رباعی ارایه کرد و در سخنانی کوتاه، توضیحاتی پیرامون آسیب‌شناسی شعر عاشورایی مطرح کرد.

وی گفت: یکی از دغدغه‌هایی که در این نوع شعر وجود دارد، بحث تحریفاتی‌ست که در این حوزه وارد می‌شود و گاه در شعر شاعران نیز خود را نشان می‌دهد.

این شاعر در ادامه به رسالت پیامبر اکرم(ص) اشاره و تشریح کرد: آن حضرت نیز مبعوث شد تا انسان را در رسیدن به کرامت‌های اخلاقی یاری رساند. بنابراین اظهار خاکساری به ائمه اطهار(ع) باید در راستای آموزه‌های دینی باشد و از به‌کارگیری لغات یا تعابیری چون غلام، نوکر، کنیز و سگ آستان بودن در ادبیات و شعر آیینی باید خودداری کرد.

وی توضیح داد: دومین آسیبی که به حوزه شعر آیینی وارد می‌شود، بحث معصوم‌پرستی ا‌ست. آموزه‌های دینی بر مبنای توحید و یکتاپرستی هستند هنگامی‌که به عنوان شاعر از تعابیری چون زینب‌الهی یا حسین‌الهی استفاده می‌کنیم، در حقیقت از توحید و یکتاپرستی دور می‌شویم و این نوع انحراف را رواج می‌دهیم.

اسماعیلی از قابلیت‌های شعر نو در پرداختن به مضامین آیینی یاد کرد و گفت: باید در عرصه شعر و ادب آیینی از قابلیت‌های شعر نیمایی و سپید نیز استفاده کنیم. در گذشته شعر نو را ادبیات لاییک می‌دانستند، که ظرفیت بیان مضامین دینی را ندارند.

وی ادامه داد: مرحوم سیدحسن حسینی و مرحوم قیصر امین‌پور با سرودن اشعاری فاخر در این قالب‌ها، ظرفیت‌های این نوع شعر را در به‌کارگیری مفاهیم دینی نشان دادند؛ برای مثال مجموعه شعر «گنجشک و جبرئیل» حسینی نمونه‌ای شاخص در این حوزه است.

وی در پایان اشاره‌ای به پرداختن به شخصیت‌های منفی واقعه عاشورا در ادبیات عاشورایی امروز داشت و برای نمونه غزلی را که درباره شمر سروده بود، ارایه کرد.

در پایان مراسم نیز رحیمی، مدیر گروه هنر و ادبیات پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات نیز لوح سپاسی را به سخنران‌های این جلسه اهدا کرد.

نخستین نشست «نقد شعر» پژوهشکده هنر و رسانه، پیرامون موضوع بررسی «ادبیات و شعر عاشورایی» صبح امروز (هفت آذر) از ساعت 10 تا 12 در سالن شهید آوینی پژوشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.