مفصل‌ترین کتاب ملاصدرا الاسفار الاربعه است

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) بیست و ششمین همایش بزرگداشت حکیم ملاصدرا، اول خردادماه با موضوع «حکمت، حکومت، ولایت» به صورت مجازی برگزار شد.

آیت‌الله سیدمصطفی محقق‌داماد در این نشست طی سخنانی گفت: در تفسیر و قرائت شیعی از دین مقدس اسلام، در کنار جهان‌بینی و دستورات شریعت، برای تکامل معنوی بشر راهی منظور شده است که عبارت از ولایت است. ولایت در تعریف اجمالی یعنی تکامل انسان از طریق اتصال و همراهی یک انسان کامل، انسانی که سیر معنوی و نفسانی او به حد کمال رسیده است و به خداوند واصل شده است. همین نقطه، نقطه امتیاز تشیع علوی از سایر مکاتب است.

او افزود: در سایر مکاتب این عنصر سوم وجود ندارد. این تفسیر و قرائت از اسلام در متون حکیمان شیعی، آنان که دارای گرایش عرفانی هستند و در رأس آنها صدرالمتالهین شیرازی به بهترین وجه بیان گردیده و به درستی برای تبیین خود از انسان و جهان، حکمت خودش را حکمت متعالیه عنوان داده است.

او با اشاره به اینکه مفصل‌ترین کتاب ملاصدرا کتاب الاسفار الاربعه است که حامل همه فصول حکمت متعالیه است افزود: ولی در کنار این کتاب مفصل، رساله‌های متعددی در موضوعاتی خاص از ایشان بر جای مانده است ولی هیچ‌کدام حامل بیان کامل از حکمت متعالیه نیستند و برای بیان مقصود خاصی فراهم شده است ولی اگر کتاب الشواهد الربوبیه را خلاصه‌ای تمام از حکمت متعالیه ملاصدرا بدانیم گزاف نگفته‌ایم.

آیت‌الله محقق داماد گفت: این بزرگوار آخرین بحثی که در این کتاب آورده است اشراق نهم از شاهد دوم از مشهد پنجم است که چنین عنوان داده است «فی ان النبوه و الرساله منقطعان عن وجه الارض کما قاله ختم الرسل». ایشان با این بحث کتاب را پایان می‌دهد. ایشان در این اشراق می‌گوید نبوت و رسالت از یک جهت منقطع شده و از جهتی منقطع نشده است. ایشان می‌گوید شخصی که دارای عنوان نبی و رسول باشد دیگر وجود ندارد، فرشته وحی بر کسی نازل نمی‌شود اما نبوت به برخی وجوهش باقی می‌ماند و باقی مانده و دائم است. آنچه باقی مانده است به شرح زیر است؛

به گفته این استاد فلسفه، اولا مبشرات است. این واژه در قرآن مجید به معنای نسیم‌هایی آمده که بشارت‌دهنده باران است اما جناب صدرالمتالهین به پیروی از محیی الدین به همان معنایی که رسول الله(ص) در اواخر عمر نقل کردند اشاره دارد که فرمودند با مرگ من وحی قطع می‌شود ولی مبشرات قطع نمی‌شود. مبشرات در تعبیر پیامبر(ص) عبارت از الهامات غیبی است که برای افراد بشر پیش می‌آید. حدیثی که عرض کردم ابن عربی در فتوحات آورده و بعد گفته برای من هم مبشره‌هایی پیش می‌آید. پس مبشره، الهاماتی است که به برخی الهام می‌شود.

او با اشاره به دومین مورد یعنی حکم ائمه معصومین از خطا توضیح داد: سوم حکم مجتهدین. درباره مجتهدین ملاصدرا می‌گوید خداوند به افراد غیر عالم و غیر آگاه به حکم الهی دستور می‌دهد به آنان مراجعه کنند. بعد می‌گوید مجتهدین در پاسخ مردم غیر عالم به آنچه اجتهادشان به آن می‌رسد مبادرت به فتوا می‌کنند. پس نبوت و رسالت از حیث ماهیت منقطع و منسوخ نشده ولی از نظر وحی مخصوص پیامبر(ص)، پایان یافته است لذا هرگز به مجتهد و حتی امام معصوم، نبی و رسول اطلاق نمی‌شود.

آیت‌الله محقق داماد عنوان کرد: ملاصدرا پس از بیان حکم مجتهدان به بیان حکم اولیا می‌پردازد و می‌گوید از پیامبر(ص) منقول است که فرمودند خداوند بندگانی دارد؛ نبی نیستند ولی انبیا به آنها غبطه می‌خورند. این حدیث را در منابع شیعی نیافتم ولی مرحوم مجلسی حدیثی نزدیک به این معنا آورده است.

او افزود: به رسول الله(ص) نبی اطلاق می‌شود ولی به ولی‌ الله وارث گفته می‌شود. ولی و وارث از اسمای الهی هستند. ملاصدرا از قول ابن عربی نقل می‌کند که ولی الله این وجه از نبوت را از نبی اخذ نمی‌کند، بلکه نبوت با مرگ نبی به خدا برمی‌گردد و اولیا از خداوند دریافت می‌کنند. آن وقت از بایزید سخنی نقل می‌کند که گفته است شما علومتان را از مردگان دریافت کردید ولی من از حی لایموت گرفتم.

این استاد فلسفه گفت: ملاصدرا برای بیان این نظر با استفاده از مطلبی از قرآن چنین توضیح می‌دهد؛ می‌گوید خدا پس از ذکر انبیای عظام خطاب به پیامبر(ص) می‌فرماید: «أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ» یعنی به هدایت آنها اقتدا کن، این در حالی است که آنها فوت کرده‌اند. ملاصدرا اینطور آیه را تفسیر می‌کند که با موت آنها خداوند که خیرالوارثین است نبوت را به ارث تحویل گرفته است، سپس همان هدایت را به پیامبر(ص) اعطا فرموده است.

آیت‌الله محقق داماد در پایان گفت: علم اولیا هم همین علم است که از خداوند دریافت می‌شود کما اینکه در مورد خضر فرموده است: «آتَيْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْمًا». ایشان در نهایت به نکته جالبی اشاره می‌کند مبنی بر اینکه این نوبت در حیوانات هم جریان و سریان دارد: «وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا». بعد می‌گوید هر کس خداوند به او منطق حیوانات و نباتات و مخلوقات را آموخته، می‌داند نبوت در همه موجودات وجود دارد ولی نام نبی بر هیچ موجودی جز پیامبر اطلاق نمی‌شود.