سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): در قلب زاگرس، میان کوه‌های سر به فلک‌کشیده و مردمانی با فرهنگ غنی، آیین‌هایی باشکوه و پررمز و راز زنده نگاه داشته می‌شوند. یکی از منحصر به فردترین این آیین‌ها، «گِل‌مالی» است؛ رسمی که در عزاداری محرم، در لرستان با شکوهی خاص اجرا می‌شود. میراثی ناملموس که هنوز هم بعد از سال‌ها مردم لرستان در روز عاشورا عشق و ارادت خود را به امام حسین (ع) نشان می‌دهند، کهن‌آیینی که با شماره ۵۳ نیز در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. برای واکاوی ابعاد این آیین کهن، با سیدمحمد سیف‌زاده، نویسنده و پژوهشگر و کارگردان لرستانی گفت‌وگو کرده‌ایم که سال‌هاست تاریخ و فرهنگ لرستان را مطالعه و در مورد آن پژوهش می‌کند.
تاریخچه آیین گل مالی در لرستان چگونه شکل گرفته است؟
آیین گل مالی از قبل از ظهور اسلام در ایران وجود داشته و برای بزرگداشت درگذشت بزرگان و سران ایلات و عشایر اجرا می‌شد. خاک بر سر ریختن نمادی از اندوه بوده است، چنان‌که در شاهنامه فردوسی هم به آن اشاره شده است. پس از ظهور اسلام، با توجه به اینکه مناطق زاگرس‌نشین نخستین مناطقی بودند که به مذهب شیعه روی آوردند، این آیین به عنوان یک علامت احترام به اهل بیت و به‌ویژه سالار شهیدان، امام حسین (ع)، گسترش یافت و تاکنون نیز ادامه دارد.
این آیین بیشتر در کدام مناطق لرستان رواج دارد و چه تفاوت‌هایی در اجرای آن دیده می‌شود؟
تفاوتی در اجرای این آیین‌ها در مناطق استان دیده نمی‌شود. در خرم‌آباد، تمام لباس و سر و صورت با گل آغشته می‌شود، اما در مناطق دورافتاده و میان ایلات و عشایر، به دلیل کمبود امکانات برای تعویض لباس یا استحمام، قبلاً تنها شانه‌ها و جلوی سر را گل می‌گرفتند. جالب است که حتی در خاطرات آیت‌الله پسندیده و دیگر علمای قدیم آمده که در روز عاشورای دهه ۴۰ که نقطه عطفی در مبارزات امام خمینی (ره) بود، علمای خمین و لرستان جلوی عمامه‌هایشان را گل مالیده بودند. این رسم در میان مراجعی مانند آیت‌الله بروجردی و آیت‌الله طاهری و بسیاری از علما نیز دیده می‌شد و این رسم در میان علما و میان اقشار مختلف مردم وجود دارد.
آیین گل‌مالی چگونه انجام می‌شود؟
ابتدا حوضچه‌ای بسته می‌شود و تعدادی از بزرگان و جوانان شهر به جست‌وجوی خاک تمیز و پاک و عاری از نجاست می‌روند و این خاک تمیز را الک کرده و با گلاب معطر مخلوط می‌کنند این خاک را با آب در حوضچه‌هایی که در قدیم دایره‌وار بودند، اما امروزه به شکل‌های مختلفی دیده می‌شوند ترکیب می‌کنند و آماده استفاده می‌شود. در طول هفته نیز افراد زیادی گلاب‌های مختلفی را برای تقدیم به این حوضچه هدیه می‌دهند.
این آیین آیا نشان‌دهنده نماد خاصی است؟
نماد آغشتگی به خاک نماد فرهنگ ریشه‌دار و اصیل استان لرستان است و گل آغشته به گلاب در فرهنگ لرستان نماد خاکساری و همدردی با سیدالشهدا است. همان‌گونه که توابین در اربعین بر مزار امام حسین (ع) خاک بر سر ریختند، مردم لرستان با این کار فریاد این حقیقیت را سر می‌دهند که «چرا همراه تو نبودیم؟ امروز که هستیم تو را در کجا بیابیم که با تو همراه شویم».در فرهنگ ما، گل‌مالی اوج عزاداری است؛ فراتر از پاره کردن پیراهن یا کندن مو. این آیین تنها در لرستان و به ویژه خرم‌آباد به این شکل وجود دارد.
این آیین تنها مختص به افراد خاصی است یا همه اقشار جامعه می‌توانند در آن شرکت کنند؟
این آیین به‌طور عمومی و با شوق و اشتیاق از سوی همه اقشار جامعه چه مرد، چه زن، پیر و جوان، کودک اجرا می‌شود. فرقی ندارد، زنان چادر و روسری‌شان را گل‌مالی کرده و مردان هم از سر تا پا خودشان را گل مالی می‌کنند و دسته‌دسته پیر و جوان غم بزرگ خود را برای خاندان سرور و سالار شهیدان را با انجام سنت گل‌مالی نشان می‌دهند و این خاکی‌ترین سنتی است که هر سال پرشکوه‌تر و از سال‌های قبل برگزار می‌شود.
نقش آیین گل‌مالی در حفظ هویت فرهنگی قوم لر چگونه است؟
«گل‌مالی» یکی از نمادهای برجسته عزاداری در فرهنگ لرستان است. حتی امروز، وقتی جوانان ما در نبرد با دشمن شهید می‌شوند، می‌بینیم که زنان و مردان بسیاری به همین رسم کهن، شانه‌ها، سربندها و کلاه‌های خود را به گِل آغشته می‌کنند که این نشان‌دهنده عمق این باور است که از دیرباز در میان مردم ایران و خطه لرستان و خرم‌آباد وجود داشته است.
اما امروز، این آیین باشکوه، بر بهترین الگوی انسانیت، اخلاق و مبارزه؛ یعنی سرور و سالار شهیدان، حضرت امام حسین علیه‌السلام متمرکز شده است. مردم لرستان با حفظ اصالت این سنت دیرینه، آن را به‌نحو شایسته‌ای در عزاداری‌های حسینی اجرا می‌کنند. در حقیقت، این آیین پلی است بین تاریخ کهن ایران و تاریخ اسلام، همان‌گونه که پیش از اسلام برای بزرگان خود عزاداری می‌کردیم، امروز اوج این سنت را به اسوه بشریت، امام حسین (ع) تقدیم می‌کنیم.
در پژوهش‌های خود چالش‌ها یا نکات جالبی در مورد این آیین مشاهده کرده‌اید؟
بله؛ این آیین گاه با چالش‌هایی نیز همراه است. با این‌حال، آنچه امروز شاهد آن هستیم، نه‌تنها کاستی در اجرای این مراسم نیست؛ بلکه شکلی نوین و گسترش‌یافته از باور و ارادت مردمی به ساحت مقدس اباعبدالله الحسین (ع) است. برای نمونه، راننده‌ای از صبح تا شب عاشورا به‌صورت رایگان عزاداران را با خودرویی گِل‌اندود جابه‌جا می‌کنند، افرادی اتومبیل‌های خود را مزین به شعارهایی چون «یا اباعبدالله»، «فدایت شوم حسین» و «این حسین کیست که عالم همه دیوانه اوست» و …، جابه‌جا می‌کند. این جلوه‌ها، نشان دهنده نفوذ عمیق عشق سیدالشهدا در جان مردم لرستان است.
سابقه این ارادت، تنها به روزگار معاصر محدود نمی‌شود؛ در سده هفتم هجری، شاعری به نام ملا پریشان نخستین مرثیه را به زبان‌های لُری و لَکی در وصف امام حسین (ع) سرود؛ یعنی سال‌ها قبل از سروده مشهور محتشم کاشانی. از آن پس، این سنت در میان شعرا و عارفان ادامه یافته است. کسانی چون ملا حقعلی سیاه‌پوش، منوچهر کولیوند، مرحومان بنان، میرزا شفیع مصدق، میرزا مفلوک کمالوند، همگی آثاری ارزشمند در سوگ امام حسین (ع) از خود برجای گذاشته‌اند.
از سوی دیگر، علما و روحانیون نیز در راستای حفظ و گسترش این فرهنگ تلاش بسیار کرده‌اند. نوحه‌هایی نظیر «زینب ای خواهر من» و «ای حی غدیر، ای داور من» که امروز در مراسم عزاداری شنیده می‌شود، از قلم یا صدای همین بزرگان برخاسته است. حتی از طبقات گوناگون جامعه، اعم از خوانین، تجار، کسبه و شخصیت‌های غیرروحانی مانند سراینده شعر معروف «در کربلا سلطان‌الدین» نیز آثاری در رثای حضرت سیدالشهداء به‌جا مانده است.
از جمله علمای برجسته لرستان، می‌توان به بزرگانی چون سید ابوطالب طاهری و شیخ عبدالرحمن لرستانی و صامت بروجردی اشاره کرد که میراثی گران‌سنگ در این مسیر بر جای نهاده‌اند. در عصر حاضر نیز این آیین نه‌تنها کاسته نشده، بلکه پرشورتر و نوآورانه‌تر در حال اجراست. گِل‌مالی کردن طبل، خودرو، بیرق و حتی آراستن درب خانه‌ها با پنجه‌های گِلی، نمونه‌هایی گویا از گسترش و ژرفای این سنت هستند.
در شهر خرم‌آباد، در گذشته تنها چند دسته و خیمه در ایام محرم برپا می‌شد؛ اما امروز، شمار هیئات و خیمه‌ها به هزاران رسیده و هر یک، نمایانگر گوشه‌ای از فرهنگ عاشورایی و آئین‌های معنوی مردمان این دیار است.
به گزارش ایبنا، آیین گل‌مالی لرستان، تنها یک رسم سوگواری نیست؛ تاریخ زنده‌ای است که از دل اسطوره‌ها تا امروز جریان دارد. این آیین، یادآور میثاق همیشگی مردمان زاگرس با آرمان‌های عاشوراست؛ میثاقی که هرسال با گِل و گلاب تجدید می‌شود و امروز به نمادی از همدلی، وفاداری و پیوند عمیق مردم این دیار با نهضت عاشورا تبدیل شده است.
نظر شما