سرویس بین‌الملل خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - الهه شمس: کتاب «فراموش‌شده: جست‌وجو برای مکان‌های پنهان و یادبودهای گم‌شده فلسطین» (Forgotten: Searching for Palestine’s Hidden Places and Lost Memorials) اثر مشترک راجا شهیده و پنی جانسون، که انتشارات گالیمارد آن را در ۶ مارس ۲۰۲۵ منتشر کرده، اثری است که در ادامه سنت نوشتاری شهیده، به کاوش در لایه‌های پیچیده حافظه، تاریخ و هویت در سرزمین فلسطین می‌پردازد. این کتاب، نه یک سفرنامه صرف، بلکه تلاشی پژوهشگرانه و در عین حال عمیقاً شخصی برای بازخوانی مکان‌هایی است که در معرض فراموشی یا تحریف قرار گرفته‌اند. نویسندگان، با نگاهی تیزبین و زبانی که مرثیه‌وار و دل‌انگیز توصیف شده، خواننده را به سفری در جغرافیای سیاسی‌شده فلسطین تاریخی – شامل اسرائیل کنونی و مناطق اشغالی – دعوت می‌کنند تا از خلال ویرانه‌ها، بناهای متروک و یادمان‌های پنهان، روایتی دیگر از این سرزمین و مردمانش ارائه دهند.

این کتاب تلاشی تحلیلی و روشمند برای مستندسازی و واکاوی مکان‌هایی است که نه‌تنها از منظر فیزیکی، بلکه از حافظه جمعی فلسطین نیز حذف یا کمرنگ شده‌اند. این اثر فراتر از یک سفرنامه سنتی ظاهر می‌شود و رویکرد آن مبتنی بر پیوند مطالعات تاریخی، جغرافیای انتقادی و سیاست مکان است. روایت با حرکت نویسندگان از نقطه‌ای به نقطه دیگر در فلسطین تاریخی سازماندهی شده و هر فصل به مکانی خاص، ویژگی‌های تاریخی‌اجتماعی آن و نوع رابطه‌اش با حافظه و هویت فلسطینی می‌پردازد.

در فصل‌های ابتدایی، تمرکز بر شهر نابلس است؛ فضایی که تحت تأثیر انتفاضه‌های اول و دوم، شاهد تحولات ویرانگر و تجربه فقدان‌های عمیق بوده. حضور یادواره‌های سه‌لته‌ای شهدا بر دیوارها و بازتاب آن در فضای شهر، فرصتی است برای بررسی چگونگی برجسته‌سازی یا محو گذشته. در این روایت، حذف فیزیکی مکان‌ها (خانه‌ها و بناهای عثمانی آسیب‌دیده در خلال درگیری‌ها) مستقیماً به حذف تدریجی حافظه عمومی پیوند می‌خورد.

در ادامه، نویسندگان به سراغ کفرکنا، شهری با اهمیت مذهبی و تاریخی، می‌روند و در آن‌جا با یادمانی ساده مواجه می‌شوند که از نکبت یا فاجعه ۱۹۴۸ فلسطینیان یاد می‌کند. توصیف این یادبود، که نام‌های قربانیان طی چند دهه را در محوطه‌ای بی‌ادعا و ساکت به نمایش می‌گذارد، نقطه عطف کتاب در تحلیل فقدان و مکانیسم‌های سکوت تحمیل‌شده است. بخش‌های خردتر کتاب نیز به تحلیل عناصر معماری کوچک‌تر، نشانه‌شناسی پوسترها، و بقایای به‌جامانده از دوران‌های متفاوت اختصاص دارد؛ عنصری که نقطه تمایز کتاب را از توصیفات صرف جغرافیایی تعیین می‌کند.

راجا شهیده و پنی جانسون: راویان حافظه و حقوق

راجا شهیده، نویسنده اصلی این اثر، چهره‌ای شناخته‌شده در ادبیات معاصر فلسطین و حقوق بین‌الملل است. او نه تنها وکیل و یکی از بنیان‌گذاران سازمان حقوق بشری الحق – نهادی پیشرو در مستندسازی نقض حقوق بشر در فلسطین – است، بلکه نویسنده‌ای است که با آثارش، به‌ویژه کتاب «پیاده‌روی‌های فلسطینی: یادداشت‌هایی از چشم‌اندازی در حال نابودی» (برنده جایزه اورول در سال ۲۰۰۸)، توانسته صدای فلسطین و تجربه زیسته فلسطینیان را به گوش جهانیان برساند. انتخاب او به عنوان نامزد نهایی جایزه ملی کتاب آمریکا در سال ۲۰۲۳ نیز گواهی بر اهمیت و تأثیرگذاری آثار اوست. نگاه موشکافانه، حساسیت تاریخی و نثر دقیق و در عین حال شاعرانه شهیده، که به تعبیر نیویورک تایمز در «شفافیت اخلاقی و عریان‌سازی دل، یادآور نویسندگانی چون غسان کنفانی و پریمو لِوی است» از او «بزرگ‌ترین نویسنده نثر فلسطین» (به نقل از آبزرور) ساخته است.

همکاری پنی جانسون، همسر شهیده، در این کتاب، بُعد دیگری به آن افزوده است. جانسون، خود پژوهشگر و استاد دانشگاه بیرزیت در رام‌الله است و مقالات و کتاب‌های مهمی درباره فلسطین منتشر و ویرایش کرده است. تخصص آکادمیک او در کنار تجربه زیسته و قلم توانای شهیده، ترکیبی منحصربه‌فرد ایجاد کرده که به کتاب «فراموش‌شده» عمق و غنای بیشتری بخشیده است. این زوج نویسنده، با نگاهی مشترک اما از زوایای مکمل، به رمزگشایی از لایه‌های پنهان معماری و تاریخ فلسطین می‌پردازند. این کتاب، در واقع، حاصل دهه‌ها تجربه، تحقیق و تأمل این دو شخصیت برجسته در مورد سرزمینی است که همواره در مرکز توجهات جهانی قرار داشته، اما روایت‌های انسانی و تاریخی آن اغلب تحت‌الشعاع منازعات سیاسی قرار گرفته است. حضور همزمان یک حقوقدان و یک پژوهشگر دانشگاهی، به کتاب این امکان را می‌دهد که نه تنها به ثبت مشاهدات بپردازد، بلکه به تحلیل عمیق‌تر زمینه‌های تاریخی، اجتماعی و سیاسی پدیده‌های مورد بررسی نیز دست یازد.

«فراموش‌شده» در آینه نقد و نظر

کتاب «فراموش‌شده» با استقبال گرمی از سوی منتقدان و نشریات معتبر مواجه شده است. این واکنش‌ها نشان‌دهنده اهمیت موضوع و جایگاه نویسندگان آن است. روزنامه آبزرور، که پیشتر شهیده را «بزرگ‌ترین نویسنده نثر فلسطین» خوانده بود، کتاب‌های او را «فانوس‌هایی در دل تاریکی» توصیف می‌کند و «فراموش‌شده» را «شاید درخشان‌ترین چراغ از میان آن‌ها» می‌داند. این نشریه به «حضور فعال، نگاه موشکافانه و حساسیت تاریخی» شهیده اشاره کرده و می‌نویسد که او «اجازه نمی‌دهد بار تاریخ او را از پا درآورد.» ایریش تایمز نیز این اثر را «روایتی غم‌انگیز و در عین حال امیدوارکننده از تداوم فرهنگ فلسطینی» علی‌رغم اشغال می‌خواند.

مجله جئوگرفیکال آن را «روایتی الهام‌بخش و سرشار از بصیرت» دانسته و میدل ایست آی با تعبیر «جواهری ارزشمند،» این کتاب را اثری می‌داند که «ما را به حفظ گذشته برای تضمین آینده فرا می‌خواند» و تأکید می‌کند که «نثر تأثیرگذار و خاطره‌انگیز آن مدت‌ها پس از پایان کتاب با شما خواهد ماند». چرچ تایمز نیز با ستایش از «شناخت عمیق و ظریف نویسندگان از تاریخ» و یادآوری «میراث شگفت‌انگیز این گوشه سرزمین»، تحلیل‌های سیاسی و تاریخی شهیده را «دقیق و بی‌پیرایه» و کتاب را «واقعاً زیبا» ارزیابی کرده است. این بازخوردهای اولیه، که بر جنبه‌های مختلف کتاب از جمله عمق تحلیلی، اهمیت تاریخی، قدرت نثر و تأثیرگذاری عاطفی آن تأکید دارند، نویدبخش اثری ماندگار در حوزه مطالعات فلسطین و ادبیات پایداری است.

اهمیت تحلیلی و تاریخی «فراموش‌شده»

کتاب «فراموش‌شده» اثری چندوجهی است که فراتر از یک مرثیه صرف برای مکان‌های از دست رفته عمل می‌کند. این کتاب، با رویکرد تحلیلی و دقیق خود، نه تنها به مقابله با مقاومت اسرائیل در به رسمیت شناختن فاجعه ۱۹۴۸ فلسطینیان می‌پردازد، بلکه با تاریخ پیچیده یادبودسازی در جامعه فلسطینی امروز نیز دست‌وپنجه نرم می‌کند. این جنبه از کتاب، آن را به منبعی مهم برای فهم چگونگی ساخت و بازنمایی حافظه جمعی در شرایط اشغال و منازعه تبدیل می‌کند. شهیده و جانسون با پرهیز از لحن صرفاً توصیفی یا احساسی، به سمت زبانی حرکت می‌کنند که با دقت و استدلال، لایه‌های مختلف واقعیت را می‌کاود. آن‌ها نشان می‌دهند که چگونه مکان‌ها به عرصه‌ای برای مبارزه بر سر روایت‌ها تبدیل شده‌اند و چگونه تلاش برای حفظ یا احیای یادبودهای فلسطینی، خود نوعی مقاومت فرهنگی و سیاسی است.

این کتاب با تمرکز بر جزئیات و نمونه‌های مشخص، از کلی‌گویی پرهیز می‌کند و به خواننده امکان می‌دهد تا پیچیدگی‌های وضعیت را از نزدیک لمس کند. اشاره به ویرانه‌های شهرهای باستانی در کنار یادمان‌های معاصر، نشان‌دهنده تداوم تاریخی و عمق ریشه‌های فرهنگی در این سرزمین است. این کتاب، با دعوت به جستجو و تأمل، نه تنها به فلسطینیان، بلکه به تمامی کسانی که به عدالت، تاریخ و حفظ میراث بشری اهمیت می‌دهند، پیامی قدرتمند ارسال می‌کند. «فراموش‌شده» گامی دیگر در جهت ثبت و تحلیل تاریخ ناگفته و کمتر شنیده‌شده فلسطین است و به عنوان یک سند تاریخی و یک اثر ادبی تأثیرگذار، بی‌تردید جایگاه ویژه‌ای در میان آثار مرتبط با این حوزه خواهد یافت. این کتاب، فانوسی است که نه تنها گذشته را روشن می‌کند، بلکه راهی برای فهم بهتر حال و ساختن آینده‌ای عادلانه‌تر را نیز پیش روی ما قرار می‌دهد.

منابع: آدرپرس، میدل ایست آی و آمازون