سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): موزه زمان از جاذبه‌های متفاوت تهران به شمار می‌رود که آثار جالب و خاصی با موضوع زمان در آن جای گرفته است. این موزه به‌عنوان نخستین موزه ساعت در ایران، در یکی از خانه های قدیمی تهران با معماری و تزیینات بسیار جالب قرار دارد.

فضای زیبا و آرامش‌بخش حاکم بر این محل به شما امکان می‌دهد که گردشی جذاب و دلنشین در تاریخ و زمان داشته باشید. اگر به تاریخ و معماری علاقه‌مند هستید، بازدید از این موزه را از دست ندهید.

موزه زمان یا موزه تماشاگه زمان، اولین موزه ابزار سنجش و نمایش زمان در ایران است که به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی تهران در سال ۱۳۷۸ هجری شمسی افتتاح شد. در این موزه با انواع و اقسام ساعت‌های قدیمی ایرانی و خارجی از کشورهای فرانسه، سوئیس، انگلیس و آلمان آشنا خواهید شد.

ساعت‌های اهدایی، ساعت رجل سیاسی، ساعت‌های لوکس و دکوری قدیمی، ساعت‌های مکانیکی دیواری، رومیزی، جیبی و مچی و غیره در این موزه حسابی خودنمایی می‌کنند. در میان این ساعت‌های ارزشمند می‌توان به ساعت پروفسور محمود حسابی و ساعت آفتابی ناصرالدین‌شاه اشاره کرد. همچنین ابزارهای تعمیر ساعت، ابزار و اسناد گاه‌شماری و تقویم‌های ایرانی در معرض دید عموم قرار دارند.

حیاط این موزه نیز در نوع خود جذاب و دیدنی است؛ به‌خصوص به‌خاطر وجود ساعت آفتابی، ساعت شنی، ساعت آبی و ساعت سوختی از دوره‌های مختلف تاریخی که لذت گردش در محوطه را دوچندان می‌کنند.

با این همه، شاید آنچه در نگاه اول چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کند، جلوه‌های زیبای هنر و معماری ایرانی نظیر گچبری‌های نقوش اسلیمی، آجرکاری و مقرنس‌کاری، معرق‌کاری‌های روی دیوارها، گره‌چینی پنجره‌ها و درها و… است. این خانه و موزه زیبا در سال ۱۳۸۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

ساختمان موزه زمان حدود ۸۰ سال قدمت دارد؛ اما پیشینه باغ آن به دوره قاجار می‌رسد

موزه زمان با مساحت ۵۰۰۰ متر مربع و ۷۰۰ متر مربع زیربنا، قدمتی بالغ بر ۸۰ سال دارد. با این حال، پیشینه این باغ به دوره قاجار برمی‌گردد؛ زمانی که باغ یادشده به‌عنوان بخشی از اراضی باغ فردوس به معیرالممالک، داماد ناصرالدین شاه، تعلق داشت.

پس از مرگ وی، این باغ به پسرش رسید که او درختان آن را برای استفاده در کوره‌های تهران قطع کرد. تا اینکه عبدالله خان منصور در سال ۱۳۰۴ اقدام به خرید این ملک کرد و تا سال ۱۳۴۶ در دست وراث او بود. در ادامه شخصی به نام حسین خداداد، ملک مذکور را در حالی خریداری کرد که عمارتی یک طبقه از خشت و گل در آن وجود داشت.

به دستور حسین خداداد مرمت‌هایی روی سازه آن انجام شد که شامل قرارگیری اسکلت آهنی به‌جای اسکلت چوبی و تغییراتی در داخل بنا می‌شد. علاوه بر مقاوم‌سازی ساختمان و احداث یک طبقه روی آن، احیای هنر طراحی و گچ‌بری ایران نیز ارزشی دوچندان به این سازه بخشید.

مهندس ابتکار، مهندس مشاور ساختمان و استاد کاشی‌کار بود و حاج رمضان عباسیان، معمار این بنا محسوب می‌شد. در سال ۱۳۴۵ حاج عبدالکریم نوید تهرانی به‌همراه ۴۰ نفر، کار گچ‌بری ساختمان را آغاز کردند که تا سال ۱۳۵۶ به طول انجامید؛ گچ‌بری‌هایی که از نظر تنوع کم‌نظیر هستند.

از استادکاران گچ‌بری آن زمان می‌توان به استاد فرهاد یحیی پور، استاد محمد یحیی پور، استاد حسن جعفری، عباس عباسیان، استاد نعمت، استاد شیخ فرج، استاد یحیی برجردی و… اشاره کرد. تزیینات گره‌چینی چوبی روی درها و پنجره‌ها که کار استادانی همچون حاج محمد کاشی و استاد حسین است، ذوق و خلاقیت هنرمندان ایرانی را به تصویر می‌کشند.

حسین خداداد تاجر فرش بوده و به‌دلیل علاقه زیادش به فرش ایرانی، از طرح‌ها و نقوش فرش در سقف بخش‌های مختلف عمارت استفاده کرده است. حسین خداداد فقط برای یک سال در این خانه زندگی کرد و پیش از انقلاب، به آمریکا رفت. پس از انقلاب سال ۱۳۵۷ این ساختمان تحت حمایت بنیاد مستضعفان قرار گرفت تا اینکه در سال ۱۳۷۸ به همت موسسه فرهنگی موزه‌های بنیاد، عنوان موزه زمان را از آن خود کرد و در معرض بازدید عموم قرار گرفت. این موزه با نام «تماشاگه زمان» و «موزه ساعت» نیز شناخته می‌شود.

اسناد تقویم نگاری در موزه زمان

اسناد و ابزار مربوط به گاه‌شماری جلالی و پیشینه آن در ایران نیز در این بخش به نمایش در آمده است که از آن جمله می‌توان به اسطرلاب، از ابزارهای قدیمی نجوم، اشاره کرد. کره سماوی یا کره آسمان نیز در نوع خود جالب‌توجه است؛ در واقع این ابزار، کره‌ای فرضی و هم‌مرکز با زمین است که برای سنجش زمان به کار می‌رفت. علاوه بر آشنایی با شخصیت‌های متبحر در تقویم‌نویسی، می‌توانید ماکت قدیمی‌ترین سند تاریخ‌دار ایرانی (کتیبه بیستون) و همین طور تقویم‌های قومی - مذهبی ایرانی نظیر تقویم عبری سال ۵۷۰۸ عبرانی (۱۳۲۶ شمسی)، تقویم زرتشتی سال ۳۷۱۲ زرتشتی (۱۳۵۳ شمسی)، تقویم ارامنه سال ۱۹۵۰ میلادی (۱۳۲۹ شمسی)، تقویم قومی کردی سال ۱۳۶۶ شمسی و… را به نظاره بنشینید.

ساعت چهره‌های سرشناس در موزه زمان

آثاری از چهره‌های سرشناس نیز در این موزه وجود دارد که افرادی مثل جمشید مشایخی، محمد علی کشاورز، داوود رشیدی، مصطفی رحماندوست، دکتر حسابی، شهید آوینی، شهید مهدی باکری و… به موزه اهدا کرده‌اند.

ساعت‌های جذاب و دیدنی‌های موزه زمان

در موزه تماشاگه زمان می‌توانید سفر جذاب و متفاوتی به تاریخ را تجربه کنید و با انواع ساعت‌ها آشنا شوید. این سفر از محوطه موزه آغاز شروع می‌شود و به داخل عمارت آن ادامه می‌یابد.

ساعت آبی که در گذشته به کار می‌رفت، از یک ظرف درجه‌بندی تشکیل شده بود که پر از آب می‌شد. وقتی آب به‌صورت قطره‌ای از سوراخ ته ظرف جریان می‌یافت، مردم از مقدار آب باقی‌مانده متوجه زمان می‌شدند.

ساعت آفتابی را می‌توانید در محوطه موزه ببینید؛ ابزار جالبی که حدود ۵,۵۰۰ سال پیش اختراع شد. شاخصی چوبی در این نوع ساعت‌ها وجود دارد که در اثر تابش آفتاب، سایه آن روی سطح افقی می‌افتد و به این ترتیب زمان مشخص می‌شود. این نوع ساعت تا قرن ۱۸ میلادی در اروپا مورد استفاده بود و هنوز در برخی کلیساها و خانه‌های قدیمی به چشم می‌خورد.

ساعت آبی مکانیکی پس از ساعت‌های آبی روی کار آمدند. این ساعت‌ها دو مخزن داشتند که آب از مخزن بالایی به مخزن پایینی می‌ریخت. چوب دندانه‌داری با چوب پنبه‌ای در انتهایش، در مخزن پایینی قرار داشت. با بالاآمدن سطح آب در این مخزن، چوب دندانه‌دار نیز بالا می‌آمد و با اتصال به چرخ‌دنده منجر به حرکت عقربه و نمایش زمان می‌شد.

ساعت روغنی مجهز به مخزن مدرجی بود که در آن روغن خاصی می‌ریختند و با روشن‌شدن فیتیله ساعت و استفاده از روغن موجود در مخزن، زمان از روی درجه‌های روی مخزن مشخص می‌شد. جالب اینکه ابزار مذکور علاوه بر نمایش زمان، در طول شب محیط را روشن می‌کرد.

ساعت طنابی با سوخت کار می‌کرد و از تعدادی طناب تشکیل شده بود که گره‌هایی با فواصل مساوی داشت. سوختن طناب و متعاقباً کاهش گره‌ها باعث می‌شد از روی گره‌های باقی‌مانده بتوان زمان را سنجید.

قایق اژدها نام یک نوع ساعت سوختی مخصوص چینی‌ها است که به قایق شباهت دارد. علاوه بر شمعی خوابیده که در بخش میانی قایق تعبیه شده، وزنه‌هایی با فواصل معین در راستای قایق آویزان شده است. در طول شبانه‌روز زمانی که شمع می‌سوخت، به‌تدریج باعث سوختن هر ریسمان و افتادن وزنه متصل به آن به ظرف فلزی زیر قایق می‌شد و صدای دنگ دنگ ایجاد می‌کرد. معیار تشخیص زمان، تعداد وزنه‌ها و صدای دنگ دنگ بود.

ساعت شمعی دارای یک سری درجه‌بندی روی بدنه‌اش است که با روشن‌شدن شمع و ذوب آن، از طریق درجه‌های باقی‌مانده می‌توان متوجه زمان شد.

ساعت شنی از دو مخزن تشکیل شده است که شن مخزن بالایی از طریق سوراخی به مخزن پایینی می‌ریزد و میزان شن مخزن‌ها، زمان را نشان می‌دهد.

در طبقه اول موزه می‌توانید به ساعت‌های قدیمی اروپایی از قرن هفدهم تا بیستم نگاهی بیندازید. در این بخش از ساعت‌های مکانیکی و کوکی تا ساعت‌های شاهینی، آونگی، رومیزی، دیواری و ایستاده به چشم می‌خورد که به‌شکل هنرمندانه‌ای تزیین شده‌اند. در واقع می‌توانید تلفیقی از هنرهای مختلف نظیر مجسمه‌سازی، میناکاری، معرق و… با صنعت ساعت‌سازی را به‌وضوح مشاهده کنید. علاوه بر این، تعدادی از ساعت‌ها جزو اموال شخصی چهره‌های سرشناس و برخی از آن‌ها، هدایایی هستند که سیاستمداران در سفرهای خارجی خود هدیه گرفته بودند.

یکی از ساعت‌های درخور توجه موزه زمان را می‌توان ساعتی طاقچه‌ای متعلق به سال ۱۳۱۳ دانست که در قورخانه تهران ساخته شده و مزین به تصویر حکاکی‌شده پهلوی اول است.

ساعت طاقچه‌ای یا رومیزی ساخت کشور فرانسه از جنس برنز و پوشش آب طلا نیز چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کند. این ساعت که متعلق به قرن ۱۹ میلادی است، جزو ساعت‌های کوکی و فنری محسوب می‌شود که باید ماه به ماه کوک شود؛ اما آنچه جذابیت این ساعت را دوچندان می‌کند، وجود پیکره هومر، شاعر حماسه سرای یونانی، روی ساعت است که به سبک لویی شانزدهم طراحی شده است.

در کنار بازدید از انواع ساعت‌ها می‌توانید از تزیینات فوق‌العاده زیبای روی سقف عمارت نهایت لذت را ببرید. گچ‌بری‌های این بخش در نتیجه طرحی ذهنی هستند که طبق اسناد موجود، استادان گچ‌بری به‌صورت خوابیده این تزیینات را پیاده کرده‌اند.

اتاق اصفهانی‌ها در موزه زمان

اتاقی موسوم به اتاق اصفهانی‌ها در طبقه اول وجود دارد که بازسازی آن به‌تنهایی از سال ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۶ طول کشید و سه برادر به نام روحانی، معماران آن بوده‌اند. این اتاق که به‌عنوان شاه‌نشین نیز شناخته می‌شود، از این جهت اتاق اصفهانی‌ها نامیده شده که طراحی آن برگرفته از کاخ عالی قاپوی اصفهان بوده و سقف آن مزین به طرح فرش اصفهانی است.

جالب اینکه سقف این اتاق از ۹۹ درصد مس و یک درصد طلا ساخته شده است. هنر تنگ‌بری که در دوره صفویه رواج داشت، روی دیوارهای این اتاق جلوه‌گری می‌کنند و شیشه‌های آن به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که مانع از ورود حشرات به داخل ساختمان شوند. در قسمت زیری محراب این اتاق شاهد تابلوی گچ‌کاری معروف به تابلوی آفرینش خواهید بود که اثری از استاد عیسی خان بهادری از شاگردان کمال الملک است.

در طبقه دوم موزه زمان می‌توانید از آثار هوشنگ فروتن دیدن کنید که به‌خاطر استفاده از قطعات ساعت‌های بدون استفاده قدیمی، در این محل به نمایش درآمده‌اند. در واقع او از قطعه‌های ساعت برای ساخت نوعی کلاژ بهره برده و هنر جالب و متفاوتی را عرضه کرده است. هوشنگ فروتن خلق این آثار را از سال ۱۳۶۷ شروع کرد و در ادامه کارهای پیچیده و جذاب‌تری را به وجود آورد؛ به‌طوری که برخی آثار او در سال‌های ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴ در شهرهایی از آمریکا به نمایش درآمد.

علاوه بر آثار هوشنگ فروتن، شاهد ویترین مدوری از ابزار تعمیر ساعت خواهید بود که در میان آن‌ها چاقوی ساعت‌سازی، آچار ساعت‌سازی، عقربه‌کش، سوزن روغن‌زنی، سمبه و سمبه‌دان، ابزار بازکردن قاب پشت ساعت، چفت، سوهان، چکش، طلق‌کش و غیره به چشم می‌خورد.

ساعت‌های مچی، جیبی و سفارشی نیز بخش دیگری از آثار طبقه دوم موزه را تشکیل می‌دهند، نظیر ساعت ثبت زمان یا کارت‌زنی ساخت شرکت آمریکایی سیمپلکس (Simplex) که ظاهراً به راه‌آهن تعلق داشت. اواخر قرن هجدهم میلادی مصادف با افزایش مشاغل در کارخانه‌ها بود و از همین رو ساعت‌هایی برای ثبت ورود و خروج ساخته شد. این ساعت با کلید مخصوصی کار می‌کرد که کارمندان هنگام ورود و خروج در سوراخ جلوی ساعت می‌کردند و شماره روی کلید به‌همراه زمان روی نوار کاغذی داخل دستگاه ثبت می‌شد.

تعدادی از ساعت‌های این طبقه مانند ساعت آفتابی ناصرالدین شاه، ساعت احمد شاه قاجار و ساعت مظفرالدین شاه، متعلق به خاندان قاجار هستند.