سرویس دین و اندیشه خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - محمد فنایی اشکوری، استاد تمام فلسفه و عرفان تطبیقی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)؛ از منظر روش تحقیق، روش مطالعه و بررسی اندیشههای فیلسوفان با استفاده از متون اصلی عمدتاً زیرمجموعه روش تحقیق کیفی قرار میگیرد و روشهای متعددی برای آن وجود دارد. در ادامه مهمترین روشهای تحقیق که برای این منظور به کار میروند معرفی میشوند:
روش تحلیل محتوای کیفی (Qualitative Content Analysis)
این روش، یکی از نظاممندترین و پرکاربردترین روشها برای مطالعه متون است.
هدف: استخراج مضامین، مفاهیم، استدلالها، فرضیات پنهان و ساختارهای فکری از دل متن.
چگونه انجام میشود:
کدگذاری: شما متن را خط به خط یا پاراگراف به پاراگراف میخوانید و برای بخشهای مهم، "کد" یا برچسب مفهومی ایجاد میکنید (مثلاً: "تعریف سعادت از نظر افلاطون"، "استدلال بر ضد حسگرایی"، "نقش مثال خط").
دستهبندی: کدهای مشابه را در قالب "مقولات" یا "درونمایهها"ی بزرگتر دستهبندی میکنید (مثلاً: مقوله "نظریه مُثُل"، مقوله "روش دیالکتیکی").
تفسیر: در نهایت، شما این مقولات را در ارتباط با یکدیگر و در بستر تاریخی و فلسفی اثر قرار داده و به یک تفسیر منسجم از اندیشه فیلسوف میرسید.
روش هرمنوتیک (Hermeneutics)
هرمنوتیک، نظریه و روش "تفسیر متن" است و بهویژه برای متون کلاسیک که فاصله تاریخی و فرهنگی با ما دارند، ضروری است.
هدف: درک معنای متن با در نظر گرفتن "دایره هرمنوتیکی" (Hermeneutic Circle).
چگونه انجام میشود:
شما در یک چرخه بین "جزء" (یک جمله یا پاراگراف) و "کل" (کل کتاب، سایر آثار فیلسوف، بستر تاریخی و فرهنگی) حرکت میکنید.
درک یک جمله به درک کل کتاب کمک میکند و درک کل کتاب، معنای آن جمله را روشنتر میسازد.
این روش بر پیشفرضها، پیشفهمها و افق فکری خود محقق (مفسر) نیز تأکید دارد و از او میخواهد نسبت به آنها آگاه باشد.
تحلیل گفتمان (Discourse Analysis)
این روش بیشتر بر روی بافتارهای اجتماعی، سیاسی و ایدئولوژیک تولید متن تمرکز دارد.
هدف: بررسی اینکه یک متن چگونه نه تنها یک سری ایدههای مجرد، بلکه بخشی از یک "گفتمان" غالب در یک دوره تاریخی است و چگونه در ساختارهای قدرت نقش دارد.
چگونه انجام میشود:
شما به این میپردازید که فیلسوف چگونه از زبان استفاده میکند، چه واژههایی را برمیگزیند، چه چیزهایی را مسلم فرض میگیرد و چگونه با گفتمانهای رقیب درگیر میشود.
مثلاً تحلیل گفتمان میتواند نشان دهد که چگونه تعریف "طبیعت" در آثار فیلسوفان قرن هفدهم، با گفتمان علم جدید و قدرت نهادهای علمی در ارتباط است.
روش تاریخنگاری اندیشه (History of Ideas) یا تاریخ مفاهیم (Conceptual History)
این روش به دنبال ردیابی سیر تحول یک ایده یا مفهوم خاص در طول تاریخ است.
هدف: فهمیدن اینکه یک مفهوم (مانند "آزادی"، "عدالت"، "خرد") چگونه در آثار فیلسوفان مختلف شکل گرفته، تغییر کرده و تحول یافته است.
چگونه انجام میشود:
شما یک مفهوم کلیدی را انتخاب میکنید.
سپس آن را در آثار چند فیلسوف از دورههای مختلف (مثلاً از افلاطون تا کانت) ردیابی و مقایسه میکنید.
این روش به شما کمک میکند تا تداومها و گسستها در تاریخ اندیشه را شناسایی کنید.
روش تحقیق کتابخانهای (Library Research)
این روش، چتری است که تمام روشهای فوق را در بر میگیرد و به مجموعهای از مهارتهای عملی اشاره دارد.
هدف: جمعآوری، سازماندهی و تحلیل دادهها از منابع مکتوب.
چگونه انجام میشود:
شناسایی منابع: یافتن متون اصلی (ترجمههای معتبر) و سپس منابع ثانویه (کتابها و مقالاتی که درباره آن فیلسوف یا ایده نوشته شدهاند).
نقد منبع: ارزیابی اعتبار،Bias (سوگیری) و ارزش علمی منابعی که استفاده میکنید.
فیشبرداری و مستندسازی: ثبت نظاممند ایدهها، استدلالها و نقلقولها با ذکر دقیق منبع (شماره صفحه، نسخه کتاب و…).
ترسیم نقشه فکری: ایجاد یک ساختار منطقی برای پیوند دادن ایدههای استخراج شده.
مطالعه موردی (Case Study)
در این روش، شما یک فیلسوف، یک کتاب خاص یا حتی یک مسئله فلسفی واحد را به عنوان "مورد" خود انتخاب و به صورت عمیق و همهجانبه بررسی میکنید.
هدف: ارائه تحلیلی عمیق و غنی از یک پدیده واحد.
چگونه انجام میشود:
تمرکز بر یک مورد خاص (مثلاً "بررسی مفهوم اراده در فلسفه شوپنهاور").
استفاده از تمام منابع مرتبط (آثار شوپنهاور، نامههایش، آثار معاصرانش و تفسیرهای مختلف) برای ساختن تصویری جامع.
جمعبندی و راهنمایی عملی:
برای یک تحقیق جامع، معمولاً از ترکیبی از این روشها استفاده میشود. به عنوان مثال:
موضوع خود را دقیق تعریف کنید. مثلاً: "بررسی استدلالهای هیوم در نفی علیت در کتاب *رساله درباره طبیعت انسان*".
از روش کتابخانهای برای جمعآوری متن اصلی هیوم و مهمترین تفسیرهای آن استفاده کنید.
از روش تحلیل محتوا برای استخراج نظاممند تمام استدلالها، مثالها و نتیجهگیریهای هیوم درباره علیت بهره ببرید.
از منظر هرمنوتیک سعی کنید این استدلالها را در چارچوب کلی پروژه فلسفی هیوم (مثلاً شکاکیت تجربی) و در تقابل با دیدگاه فیلسوفان پیشین (مانند لاک و بارکلی) قرار دهید.
در نهایت، یافتههای خود را در قالب یک مطالعه موردی عمیق و ساختاریافته ارائه دهید.
نکته نهایی: مهمترین چیز، روشمند بودن فرآیند تحقیق است. شما باید بتوانید به وضوح نشان دهید که چگونه از متن به نتیجهگیری رسیدهاید، از چه مراحلی گذر کردهاید و چگونه از تفسیرهای شخصی خود در برابر شواهد متنی دفاع میکنید.
نظر شما