همچنین در هزاره دوم قبل از میلاد در منطقه ماندستان و شهرستان دشتی امروز، خطی رواج پیدا کرد که در چند سال اخیر توسط پرفسور ایرج نبی‌پور کشف و به‌عنوان «خط خلیج فارس شمالی» نامیده شد. این خط هنوز رمزگشایی و خوانده نشده است. در عصر ساسانیان نیز علاوه بر «بندر ریشهر»، در شبه جزیره بوشهر، که یک دانشگاه پیشرفته داشت و خط و زبان پهلوی و سریانی رواج داشت، علومی چون منطق صوری، فلسفه، ریاضی و پزشکی نیز در آن تدریس می‌شده است. شبیه به‌همین دانشگاه در بندر باستانی «سینیز»، حوالی بندر دیلم امروز در استان بوشهر، نیز وجود داشته است.
پس از اسلام، خط و کتابت پهلوی و عربی در بندر تاریخی و مشهور «سیراف» رواج پیدا کرد و ده‌ها محدث، فقیه، مفسر، نحوی، شاعر و عالم از همین شهر کوچک برخاستند. شاید یکی از مشهورترین آنان ابوسعید سیرافی بوده باشد که پس از سیبویه، نحوی ایرانی بزرگ جهان اسلام، مشهورترین و برجسته ترین گرامریست دنیای شرق اسلامی بود.
در عصر قاجار، بوشهر شاهد تحول چشمگیری در زمینه آموزش نوین بود. جالب است بدانیم که نخستین مدرسه خارجی برای کودکان ارامنه و یهودیان در سال 1824م./ 1203ش. توسط جوزف ولف در بندر بوشهر تأسیس و راه‌اندازی شد. یعنی چهارده سال پیش از مدرسه مشهور ارومیه. بنابراین بوشهر نخستین شهر در ایران است که خارجی‌ها با کمک ارامنه در آن مرکز آموزی و مدرسه تأسیس کردند.
بوشهر در عهد قاجار به‌بندی تجاری و مدخل ورود مدرنیته به ایران تبدیل شد. ده‌ها دفتر تجاری و چندین کنسولگری اروپایی در آن تأسیس شد. همچنین حدود پنج الی شش بانک خارجی در آن شعبه باز کردند. رشد بورژوازی شهری و تجاری، نیازمند تربیت افرادی داشت که با علومی چون حسابداری، مدیریت و زبان انگلیسی آشنا باشند. در پاسخ به‌چنین نیازی بود که نخستین مرکز آموزشی در جنوب ایران، در بوشهر تأسیس شد. همچنین چندی بعد، خانم شوکت سلامی نیز نخستین مدرسه دخترانه را در بندر بوشهر راه‌اندازی کرد. بدین وسیله، زیرساخت‌های فرهنگی و آموزشی، که مورد نیاز بورژوازی تجاری بوشهر بود، تأسیس و راه‌اندازی شد.
با چنین پیشینه عمیق، ریشه‌دار و قدیمی، موضوع تعلیم و تربیت در استان بوشهر، باید سخت مورد توجه محققان و مورخان محلی و ملی بوده باشد. خوشبختانه چنین است و در چند دهه اخیر، حدود پنجاه عنوان کتاب تحقیقی درباره پیشینه خط و کتابت، تعلیم و تربیت، آموزش و پرورش، خاطرات معلم‌های قدیمی و حتی تاریخ برخی از مدارس بوشهر، از جمله مدرسه سعادت، نوشته و منتشر شده است. چنان که مطلع هستم، چندین عنوان نیز در دست تألیف و یا آماده چاپ است.
در دهه هشتاد قرن چهاردهم شمسی، ظاهراً وزارت آموزش و پرورش به استان‌های مختلف بخشنامه صادر کرده بود تا هر شهرستان، کتابی مستقل درباب تاریخ آموزش و پرورش خود به رشتۀ تحریر درآورند. در دیگر استان‌های ایران نمی‌دانم، اما در استان بوشهر سخت این بخشنامه جدی گرفته شد. کارگروهی در اداره کل تشکیل شد و علاوه بر شهرستان بوشهر، تمام شهرستان‌های تابعه استان، تاریخ آموزش و پرورش خود را نوشته و منتشر کردند. همچنین فقط درباب مدرسه سعادت، که در سال 1317 هجری قمری/ 1899م. و برابر با 1278شمسی توسط حکمران وقت بوشهر و بنادر احمدخان دریابیگی در بوشهر تأسیس شد، حدود پانزده عنوان کتاب مستقل چاپ و منتشر شده است. چندین عنوان کتاب درباره مکاتب قدیمی بوشهر، سازمان پیکار با بیسوادی و همچنین تاریخ سپاه دانش در بوشهر نیز نوشته و منتشر شده است.
با وجود انبوه این آثار، که بیش از سی عنوان کتاب است، علی‌القاعده نباید مطلبی نو و تازه در زمینه تاریخ تعلیم و تربیت و همچنین آموزش و پرورش در بندر و استان بوشهر وجود داشته باشد! اما چنین نیست! جای یک مطالعه همچنان خالی و مفقود بود: کتابی تاریخی و تحلیلی درباره کل تاریخ تعلیم و تربیت در بوشهر از عصر باستان تا امروز! مرتضی کرمی پس از حدود پانزده سال مطالعه و پژوهش، با انتشار کتاب «تاریخ تحلیلی آموزش و پرورش استان بوشهر» در سال 1400، سرانجام این خلاء مطالعاتی و کمبود تاریخی را پُر و جبران کرد. کتابی حجیم، حدود هزار صفحه قطع وزیری، مستند و پر از عکس و سند!
مرتضی کرمی (متولد 15 شهریور 1347) اهل تنگستان و روستای بنه گز است. وی که خود فرهنگی و کارمند آموزش و پرورش است، پیش از این کتاب، آثار تاریخی و پژوهشی متعددی چاپ و منتشر کرده است که در زمینه مورد نظر، آموزش و پرورش، می‌توان به کتاب‌هایی چون «تاریخچه آموزش و پرورش شهرستان تنگستان»، (1388)، «یادایام؛ نگاهی تصوری به تاریخچه آموزش و پرورش شهرستان تنگسنان، 1390»، و «سپاهیان دانش استان بوشهر»، (1398) اشاره کرد.
وی کتابی نیز به‌مناسبت نودمین سالگرد تأسیس مدرسه نوشیروان در شهر اهرم، از توابع تنگستان و همچنین کتابی درباره تاریخ آموزش و پرورش دختران در بوشهر نیز در دست تألیف دارند. همچنین در کتاب «تاریخ اهرم»، 13400، (ص-ص422ـ377) نیز فصلی را به تاریخ تعلیم و تربیت در اهرم اختصاص داده است. بنابراین آقای مرتضی کرمی از نظر کارنامه علمی و عملی، واجد شرایط کاملی برای نوشتن کتابی تحلیلی درباب کل تاریخ تعلیم و تربیت در استان بوشهر می-باشد.
کتاب «تاریخ تحلیلی آموزش و پرورش استان بوشهر» نخستین کتاب پژوهشی است که در استان بوشهر پیشینه تاریخی خط و کتابت و تعلیم و تربیت را نه از عصر قاجار، که از دوران ایران باستان و سپیده دم تاریخ در بندر لیان آغاز کرده و با نگاهی مستند و تحلیلی این روند را روایت و تا امروز، ادامه داده است. همه آثار پیشین، تنها به‌بخشی از تاریخ آموزش و پرورش شهرستان‌های بوشهر یا یک مدرسه خاص، سعادت، پرداخته بودند، اما کتاب جدید کرمی، نخستین اثری است تحلیلی و جامع که به‌طور همه جانبه، این تاریخ پنج هزارساله را مورد نظر و بررسی مستند قرار داده است.
شاید بهترین کاری که به‌خوبی بتواند گستره واقعی کتاب «تاریخ تحلیلی آموزش و پرورش استان بوشهر» را نشان دهد، ذکر فهرست فصول و بخش‌های آن است که پس از پيشگفتار و مقدمه آمده است.
بخش اول: نگاهی کلی به تاریخچه آموزش‌وپرورش استان بوشهر
فصل اول: كليات
فصل دوم: تاريخ خط و کتابت در بوشهر
فصل سوم: کتابشناسی توصیفی تاريخ آموزش‌وپرورش استان بوشهر
فصل چهارم: مكتب‌خانه‌ها در بوشهر
فصل پنجم: سیدجمال‌الدین اسدآبادی و اندیشه‌های فرهنگی او در بوشهر
فصل ششم: بوشهر خاستگاه اولیه تأسیس مدرسه
فصل هفتم: دختران و مدرسه در بوشهر
فصل هشتم: آموزش و پرورش استان بوشهردرگذر زمان
فصل نهم: مدرسه سعادت«مادر مدارس جنوب ایران» یا «دارالفنون مدارس جنوب ایران»
بخش دوم: آموزش‌وپرورش شهرستان‌ها و مناطق استان بوشهر
فصل اول: آموزش و پرورش شهرستان بوشهر
فصل دوم: آموزش و پرورش شهرستان دشتستان
فصل سوم: آموزش و پرورش شهرستان دشتی
فصل چهارم: آموزش و پرورش شهرستان دیّر
فصل پنجم: آموزش و پرورش منطقه بندر ریگ
فصل ششم: آموزش و پرورش شهرستان دیلم
فصل هفتم: آموزش و پرورش شهرستان تنگستان
فصل هشتم: آموزش و پرورش شهرستان کنگان
فصل نهم: آموزش و پرورش شهرستان گناوه
فصل دهم: آموزش و پرورش منطقه سعدآباد
فصل یازدهم: نمایندگی آموزش و پرورش بخش بوشکان
فصل دوازدهم: آموزش و پرورش منطقه خارگ
فصل سیزدهم: آموزش و پرورش شهرستان جم
فصل چهاردهم: آموزش و پرورش منطقه بردخون
فصل پانزدهم: آموزش و پرورش شهرستان عسلویه
فصل شانزدهم: آموزش و پرورش منطقه کاکی
فصل هفدهم: آموزش و پرورش منطقه شبانکاره
فصل هجدهم: آموزش و پرورش منطقه آبپخش
فصل نوزدهم: نمايندگی آموزش‌وپرورش بخش ارم
فصل بیستم: آموزش و پرورش منطقه دلوار
فصل بیست و یکم: نمایندگی آموزش و پرورش امام حسن
یکی از نکات قابل اعتنا در این پژوهش، توجه به¬مطالب و موضوعاتی چون کلاس‌های بزرگسالان (اکابر)، شهداي فرهنگي آموزش‌وپرورش و همچنین شهدای دانش‌آموز در هر فصل است. یعنی مثلاً در فصل مربوط به شهرستان دشتی، با مرکزیت شهر خورموج، علاوه بر انواع آگاهی‌ها و مطالب متنوع فرهنگی و آموزشی، از جمله تاریخچه مدارس دخترانه و پسرانه هر شهرستان، اطلاعات و آمار ارزشمندی درباب شهدای آموزگار، دانش‌آموز و همچنین لیست روسای اداره فرهنگ/آموزش و پرورش از آغاز تا 1400 نیز ذکر شده است. مؤلف محترم در بخشی جداگانه در کتاب، فرهنگیانی که صاحب تألیف بوده اندن را نیز از قلم نینداخته است. هر چند این لیست میتوانست با دقت بیشتر، کامل‌تر نیز باشد.
توجه به‌عناوین بخش‌ها و فصول کتاب، به‌خوبی میزان زحمت و تلاشی که مرتضی کرمی برای نگارش این تحقیق پُر و پیمان تحمل کرده را نشان می‌دهد. یکی از نکات قابل توجه در این پژوهش توجه به‌مکتب خانه‌های سنتی، سازمان‌های مبارزه با بیسوادی و همچنین تاریخ تحولات مربوط به‌تعلیم و تربیت زنان و دختران در بوشهر است.
نویسنده اگر تئوری‌های جامعه‌شناختی و علوم اجتماعی بیشتر آشنا بود، میتوانست تحلیل‌های جامعه‌شناختی مهمی به کتابش بیفزاید. به‌عنوان مثال، پس از پیروزی انقلاب اسلامی، «آموزش و پرورش» در کل ایران و استان بوشهر، مهم‌ترین اداره برای اعزام نیرو به ارگان‌ها و نهادهای تازه تأسیس در جمهوری نوپا بود. در همین راستا ده‌ها کارمند و آموزگار، از آموزش و پرورش به‌نهادهایی چون سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، جهاد سازندگی، بنیاد مسضعفین و... مأمور به‌خدمت شدند. با شروع جنگ تحمیلی، این اعزام و انتقال حتی شتاب بیشتری نیز گرفت. برخی از فرماندهان شهید بوشهری، آموزگاران آموزش و پرورش بودند. این پدیدۀ نوین، در اشل استان بوشهر، جای مطالعه دارد و میتوانست یک فصل دیگر به کتاب افزوده شود.
از این پس، برنامه‌سازان صدا و سیما، گردانندگان سایت‌های فضای مجازی، دانشجویان، روزنامه‌نگاران و پژوهشگران و ... می‌توانند از این کتاب، به‌عنوان یک مرجع معتبر درباب تاریخ تحلیلی پنج هزار ساله تعلیم و تربیت در بندر و استان بوشهر به آن مراجعه و استفاده کنند.
کتاب «تاریخ تحلیلی آموزش و پرورش استان بوشهر» تالیف مرتضی کرمی در 992 صفحه و قیمت 200 هرار تومان در قطع وزیری از سوی انتشارات نورعلی نور و آموزش و پرورش استان بوشهر منتشر شده است.
نظر شما