وی افزود: درباره حمله مغول و علل شروع چنین یورشی از سوی اقوام مغول تا کنون پژوهش‌های فراوانی شده است. قصد ما آن نیست که رویدادهای تاریخی را بازخوانی کنیم؛ ولی آنقدر این رویداد تلخ در جان و روح ایرانیان اثر نهاده که از آن پس همه چیز تحت تأثیر آن قرار گرفته و وحشت و نفرت را در دل ایرانی‌ها برانگیخته است.
گیلکی بیان کرد: هنوز اصطلاح قوم مغول هنگامی به کار می‌رود که گروه ستمکار، دیگران را آزار دهند. هر رویداد نفرت انگیزی با گذشت زمان تعدیل می‌شود و کم کم آثار آن محو می‌شود؛ چرا که زندگی اجتماعی جدیدی شکل می‌گیرد و با ایجاد تمدن جدید درد جانکاه پیشین التیام می‌یابد.
وی افزود اگرچه ظاهر حمله ویرانگر مغول ترمیم پیدا کرد و درد روحی آن با تشکیل دولت‌های بعدی و ظهور تشیع و از سوی دیگر با گسترش عرفان آرام یافت، اما به طور کامل از بین نرفت و به زخمی کهنه تبدیل شد و نتایج خود را به وجود آورد و سرخوردگی، انزوا و افسردگی بخشی از نتایج آن است.
نویسنده کتاب «شبه تراژدی در تاریخ جهانگشا» ادامه داد: پیامدهای حمله مغول موضوع پژوهش بسیاری از پژوهشگران علوم گوناگون است. مغولان پای در مراکز علمی و فرهنگی ایران گذاشتند. جایی که زیستگاه عطار و نجم الدین کبری و پرورش دهنده مولوی‌هاست. حمله مغول به پایتخت علم آن روزگار یعنی بخارا منجر به انحطاط عقلی و فکری شد، که البته نتایجش از یک قرن بعد آغاز شد.
گیلکی گفت: خوشبختانه در این دوره آسیای صغیر به عنوان پناهگاه تعدادی از عالمان خراسان قرار گرفت که از جمله آن افراد می‌توان به سلطان العلما بهاء ولد اشاره کرد. یکی از تبعات این یورش وحشیانه عقب ماندگی در همه حوزه‌هاست که در نهایت نیز منجر به عقب ماندگی فرهنگی می‌شود.
پژوهشگر تاریخ ایران با طرح مسئله اصلی کتاب خود گفت: آن چه فرهنگ را شکل می‌دهد اخلاق در دو حوزه آن یعنی اخلاق فردی و جمعی است. پس علت العلل عقب ماندگی را می‌توان اخلاق دانست. سوال اینجاست که اخلاق ایرانی-اسلامی قرن هفتم چقدر پویا، عدالت گستر، ظلم ستیز بوده است؟
وی ادامه داد: درباره اخلاق و سیر قهقرای آن دیدگاهی وجود دارد مبنی بر اینکه با حمله مغول جامعه ویران شد و اخلاق سقوط کرد. به عبارتی دیگر وارونگی اخلاق محصول حمله مغول است. لذا عقیده دارم که در حادثه حمله تاتار عاملی مهمتر از یک واقعه سیاسی وجود دارد و آن اخلاق است.
گیلکی بیان کرد: یکی از ابزارهایی که می‌توان به باورها و عقاید ملت‌های گذشته پرداخت ادبیات است. چرا که ادبیات خاصیت آینگی جامعه را داراست. با حمله مغول تنها می‌توان گفت سیر سقوط اخلاق به قهقرا شدت بیشتری گرفت و مثلا گسترش بی سوادی، خانقاه نشینی و اخلاق عرفان زده را می‌توان از آثار حمله مغول به ایران دانست؛ ولی آیا پایه‌های اخلاق پیش از این به گونه ای دیگر بوده است؟ آیا آزادی بیان و نقد حاکمیت در آثار پیش از مغول وجود داشته است؟
نویسنده کتاب «شبه تراژدی در تاریخ جهانگشا» عطا ملک جوینی را یک مورخ تمام عیار دانست و گفت: جوینی دارای فلسفه تاریخ است و اولین ویژگی او صداقت در بیان و صراحت در معنا است، هر چند در این راه به شیوه اشعری متوسل می‌شود، پس با وجود فضای عرفان زده در جامعه عصر مغول، بهترین ابزار برای نقد اخلاق، فلسفه اخلاق است.
گیلکی ادامه داد: ما برای آنکه به بررسی اخلاقی تاریخ جهانگشا بپردازیم باید نظریه پشتیبان را محدود کنیم. می‌توان اوج این شاخه از فلسفه را در آثار نیچه مشاهده کرد. در مبحث دگرگونی تمام ارزش‌ها در علم اخلاق ، نیچه سر آمد فیلسوفان در قرن بیستم است و نگاهی جدید به علم اخلاق دارد. نیچه با مطرح کردن اخلاق بردگان و اخلاق والاتباران در آراءش به خصوص در کتاب تبارشناسی اخلاق، راهکاری مناسب به ما ارائه می‌دهد برای نقد مکتب اشعری که در فرهنگ ما رسوخ کرده است. تبارشناسی اخلاق متضمن سؤالات بنیادین درباره ارزش‌ها و اخلاق و مباحثی همچون: خیر و شر ، خوب و بد، گناه و بدوجدانی و آرمان زهد است.
وی در پایان تصریح کرد: عطاملک جوینی مؤلف تاریخ جهانگشا از نزدیک شاهد وقایع و حوادث دوران قوم مغول بوده است. در این پژوهش به جنبه های اخلاقی این رویداد از چشم انداز جوینی نگاه می کنیم. آنچه این کتاب را خاص می کند رویکرد تقدیرگرایانه آن است که مسلمانان به دلیل ناسپاسی مورد غضب نماینده خدا، یعنی چنگیز خان، قرار گرفته اند. این پژوهش بر آن است که نقطه عطف تاریخ ایران نه حمله مغول بلکه سیطره اندیشه اشعری گری است. تبارشناسی اخلاق اثر فیلسوف شهیر آلمانی ،فریدریش ویلهلم نیچه، در این واکاوی به ما کمک فراوانی کرده است.
کتاب «شبه تراژدی در تاریخ جهانگشا، بازخوانی تراژیک جهانگشای جوینی» به قلم رضا گیلکی در 232 صفحه، شمارگان یک‌هزار نسخه و با قیمت 60 هزار تومان منتشر شده است.
نظر شما