به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در روزگار ما تحولات جوامع بشری پرشتاب‌تر از همیشه رخ می‌دهند. تغییرات فناوری و به دنبال آن تغییر در دیگر جنبه‌های زندگی، افزایش روزافزون وابستگی متقابل کشورها و ملل، تمرکززدایی جوامع و نهادهای موجود که به دلیل گسترش فناوری اطلاعات، شتاب بیشتری یافته‌ است، تمایل روزافزون به جهانی‌شدن به همراه حفظ ویژگی‌های ملی، قومی و فرهنگی و بسیاری عوامل دیگر، لزوم درک بهتر از «تغییرات» و «آینده» را برای دولت‌ها، کسب وکارها، سازمان‌ها و مردم ایجاب می‌کند. بر این مبناست که مطالعات آینده‌پژوهانه در روزگار ما اهمیتی فراوان یافته‌اند.

کتاب «آینده‌پژوهی نقش زنان و توسعه سیاسی در ایران» نوشته مشکوه اسدی که نشر آینده‌پژوه آن را با مقدمه امیر ناظمی، مدیر گروه آینده‌پژوهی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور منتشر کرده است، تلاشی است برای اینکه در چنین شرایطی، چشم‌اندازی از نقش احتمالی زنان در آینده ایران ارائه دهد.



آینده‌پژوهی چیست؟
تلاش آینده‌پژوهی این است که با ترسیم آینده‌های محتمل، ما را در انتخاب صحیح مسیر برای حرکت رو به جلو آماده سازد. به گمان آینده‌پژوه شناخته‌شده، وندل بل، ما بردگان امروزیم چرا که در پیدایش و شکل‌گیری آن نقشی نداشته‌ایم و شرایط حاکم بر ما تحمیل شده است، اما می‌توانیم در پرتو آموزه‌های آینده‌پژوهانه اربابان آینده باشیم.

هدف‌گذاری دانش آینده‌پژوهی بهبود سطح آزادی و رفاه بشر و نیز حفظ محیط زیست بشری است و برای رسیدن به این هدف با بررسی شیوه‌مند احتمالات موجود درباره چگونگی شکل‌گیری آینده، سناریوهایی را برای بررسی آینده‌های محتمل بشری طرح‌ریزی می‌کنند. به گفته الوین تافلر «کشف یا ابداع، آزمون و ارزیابی و پیشنهاد آینده‌های ممکن، محتمل و مرجح اهداف آینده‌پژوهی به شمار می‌آید.» به عبارتی آینده‌پژوهی از مطلوب‌ها سخن می‌گوید و این کار را از طریق طرح پرسش‌های بنیادین انجام می‌دهد. پرسش‌هایی از این دست: چرا وضعیت آینده زنان اصلی‌ترین پیشران ساخت آینده جامعه ایران است؟

زنان پیشران ساخت آینده جامعه ایران
امیر ناظمی در مقدمه‌ای که بر کتاب «آینده‌پژوهی نقش زنان...» استدلال می‌کند که حذف زنان از عرصه به معنای نادیده گرفتن نیمی از توان تولید نیست، افزایش دانش بشری به ما نشان می‌دهد که با حذف زنان، بخشی اعظم (و قطعاً بیش از نیمی از توان تولید)‌ را کنار گذاشته‌ایم.


^{امیر ناظمی}

بر این مبنا، لازم است که برای افزایش سطح رفاه و آزادی عمومی، به نقش زنان در ابعاد مختلف توسعه ایران و از جمله توسعه سیاسی، توجه ویژه کنیم. اهمیت کتاب «آینده‌پژوهی نقش زنان...» از همین‌جا ناشی می‌شود. باید دانست که اصلی‌ترین منبع رشد اقتصاد، انسان و سرمایه انسانی است. مطالعات نشان می‌دهد که عامل اساسی رشد در کشوری نظیر ایالات متحده آمریکا، تغییرات فناوری ناشی نوآوری است و این عامل، سراسر به توان نیروی انسانی وابسته است.

در چنین شرایطی حذف زنان به معنای حذف نگاه‌های متفاوت از نگاه غالب است و در صورتی که نگاه‌های متفاوت حذف شوند، امکان نوآوری و در نتیجه امکان توسعه از جامعه گرفته می‌شود. بر این مبنا، فقدان حضور زنان در جامعه تنها فقدان بخشی از جمعیت نیست، بلکه فقدان حضور و زیست گفتمان‌های بدیل است.

پیش‌نیاز شکل‌گیری آینده‌ای با حضور متعادل زن و مرد آن است که تبعیض‌هایی که در طول زمان و به صورت تاریخی تحمیل شده است، از طریق اتخاذ سیاست‌های جبرانی کاهش بیابد یا حذف شود. اگر به صورت پیوسته فرصت بیشتری برای رشد مردان فراهم شود، واضح است که آنها فرصت بیشتری برای رشد خواهند داشت و در چنین شرایطی تاکید بر شایسته‌سالاری به معنای ایجاد فرصت بیشتر برای مردان است.

همانگونه که در حوزه آموزش برای گروه‌های نابرخوردار بورس و سهمیه فراهم می‌شود، لازم است که سیاست‌های جبرانی رشد نامتوازن در زمینه حضور زنان و مردان در عرصه‌های عمومی را کمرنگ کند، چرا که رشد متوازن می‌تواند با شکستن گفتمان‌های غالب، عرصه را برای مقوله‌هایی مانند سیاست‌ورزی زنانه و... آماده سازد و به این ترتیب، می‌تواند جامعه را برای مواجهه با چالش‌ها و مسائل پیشارو توانمندتر سازد. اتخاذ سیاست‌های جبرانی در بلندمدت می‌تواند روند شایسته‌سالاری را معنادارتر سازد و فرصت بهتری برای شایسته‌سالاری فراهم سازد.

روش پژوهش در این کتاب چگونه است؟
در این کتاب از روش تحلیل لایه به لایه علت‌ها استفاده شده است که بر اساس آن می‌توان هر پدیده یا مسئله‌ای را در چهار سطح مختلف تحلیل کرد. سطحی‌ترین لایه در این سطح‌بندی، لایه لیتانی نامیده می‌شود که کارویژه آن پرسش از واقعیت‌های قابل مشاهده و متعین است.

سطح دوم تحلیل، تحلیل بر مبنای «علل اجتماعی» است. در این سطح داده‌هایی که بر مبنای پرسش‌های طرح شده در سطح اول به دست آمده‌اند، در دورنمایی نظام‌مند شرح داده می‌شوند و مورد پرسش قرار می‌گیرند.

در سطح سوم تحلیل، که سطح گفتمان یا جهان‌بینی نام دارد، فرض‌های عمیق‌تر، استدلالی، جهان‌بینی و ایدئولوژیک ناخودآگاه مشخص می‌شوند. در این سطح می‌توان به اکتشاف این امر پرداخت که چگونه ذی‌نفعان مختلف سطوح اول و دوم را شکل می‌دهند.

سطح چهارم که سطح اسطوره یا استعاره نام دارد، ابعاد احساسی ناخودآگاه را بیان می‌کند. چالش فراروی این سطح انجام تحقیقات و حرکت در لایه‌های تحلیل و اتخاذ شیوه‌های مناسب برای فهم موضوع است. اگر در انتخاب شیوه‌ها توفیق حاصل شود، پژوهشگر می‌تواند آینده‌های بدیل معتبر را ترسیم کند.

روش تحلیل لایه به لایه با طرح پرسش از آینده آغاز می‌شود و با همین پرسش خاتمه می‌یابد.

چهار سناریو برای افزایش نقش زنان
در این کتاب آینده حوزه زنان بیش از هر عاملی به دو عامل سیاست و مذهب وابسته دانسته شده است. بر این مبنا چهار سناریو ترسیم شده است که هر یک می‌تواند آینده باورپذیری برای مشارکت سیاسی زنان فراهم سازد. هر چهار سناریو مبتنی بر توصیف و تحلیل آینده‌های باورپذیر پیش رو هستند و هیچ کدام از آنها به ارائه راه‌حل برای افزایش و تعمیق مشارکت زنان نمی‌پردازد، چرا که موضوع این پژوهش نبوده است.

بر مبنای سناریوی اول در آینده با توجه به تحولات نظام بین‌الملل در اثر روند جهانی شدن، ما با تنوع کارگزان و بازیگران بین‌المللی مواجه هستیم که در این شرایط زنان به عنوان زیرمجموعه یک ملت در قالب جامعه مدنی بین‌المللی و جنبش‌های اجتماعی جدید فعال می‌شوند. این سناریو در آینده نزدیک، برای زنان ایران چندان سناریوی ممکنی نیست ولی احتمال دارد که در چشم‌اندازی بلندمدت‌تر زنان ایرانی نیز به این جامعه‌ مدنی جهانی محتمل بپیوندند.

بر مبنای سناریوی دوم، اگر چه جهانی شدن امری در حال وقوع است و دولت‌ها قدرت مقابله در برابر آن را ندارد اما علائق سنتی بومی باعث می‌شود شاخص هم‌پذیری که نشان از تساهل و مدارا در محیط اجتماعی دارد مشاهده نشود.

بر مبنای سناریوی سوم، روند پیوستن دولت‌های در حال توسعه به ساختار جهانی شده کند ارزیابی شده است ولی رگه‌هایی از بازنگری اساسی در احکام مربوط به زنان در قالب جریان نوگرایی دینی در ایران قابل مشاهده است.

در نهایت بر مبنای سناریوی چهارم، به علت مقاومت در برابر روند جهانی شدن و به شکل همزمان مقاومت در برابر بازنگری احکام زنان، هر دو شاخص تنوع و تکثر کارگزاران و نیز شاخص هم‌پذیری مغفول می‌مانند.

این چهار سناریو که بر مبنای مطلوبیت طبقه‌بندی شده‌اند بر دو شاخص تکثر و هم‌پذیری تکیه دارند و در مطلوب‌ترین سناریوی طرح شده هر دوی این شاخص‌ها در جامعه تسری پیدا می‌کند. نامطلوب‌ترین سناریو هم، سناریویی است که بر مبنای آن هیچ یک از شاخص‌ها امکان بروز اجتماعی پیدا نمی‌کنند.

در هر صورت فارغ از آنکه هر یک از این سناریوها احتمال بروز دارد و آیا تنها سناریوهای ممکن این‌ها هستند یا خیر، این کتاب دعوتی است برای مطالعه آینده‌های محتملی که هر یک می‌تواند آینده وضعیت زنان و شاید بیش از آن، آینده جامعه ایران را شرح دهد.

نشر «آینده‌پژوه» کتاب «آینده‌پژوهی نقش زنان و توسعه سیاسی در ایران» را در 235 صفحه، با شمارگان 1000 نسخه و با قیمت 18 هزار تومان در سال 1397 منتشر کرده است.