به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) یکی دیگر از سلسله نشست‌های بررسی شاخه‌هایی از علوم انسانی بعد از انقلاب اسلامی با محوریت «فهرست‌نگاری نسخه‌های خطی و تصحیح متون» سه‌شنبه 20 بهمن‌ماه با سخنرانی سید محمدحسین حکیم در سرای کتاب موسسه خانه کتاب برگزار شد. مرتضی هاشمی‌پور دبیری نشست را بر عهده داشت.

حکیم در ابتدای این مراسم با بیان اینکه ایران یکی از کشورهایی است که بیشترین نسخ خطی را دارد، گفت: بر اساس آمارها ایران در کنار ترکیه و هندوستان یکی از کشورهایی است که بیشترین نسخه‌های خطی اسلامی در جهان را دارد. در کتابخانه‌های دولتی و غیر دولتی ایران حدود 380 هزار نسخه خطی وجود دارد که با احتساب نسخه‌های خطی که در دست مردم است و هنوز شناسایی نشده این رقم به نیم میلیون نسخه می‌رسد.
 
سابقه دیرینه فهرست‌نگاری نسخ خطی در ایران
وی ادامه داد: فهرست‌نگاری نسخ خطی در ایران سابقه دیرینه‌تری دارد و بنا بر اسناد نویافته و تحقیقات انجام شده فهرست‌نویسی از نسخه‌های خطی کتابخانه آستان قدس رضوی که از زمان شاه عباس انجام شده یکی از قدیمی‌ترین فهرست‌های موجود بوده است. همچنین فهرستی که از کتابخانه قدیمی سلطنتی ایران تهیه شده یکی دیگر از فهرست‌های قدیمی است.

وی که در سیزدهمین آیین نکوداشت حامیان نسخ خطی ایران به عنوان برگزیده انتخاب شد، گفت: اکنون نزدیک به 90 سال است که از فهرست‌نویسی به روش علمی و دقیق در ایران می‌گذرد و در این سال‌ها فهرست‌های مختلفی تدوین شده اما عمده جنبش فهرست‌نگاری متعلق به پس از انقلاب اسلامی و 25 سال گذشته است.
 
وی با بیان اینکه در دهه 60 فهرست‌ زیادی از نسخ خطی منتشر نشده یادآور شد: اما از دهه 70 به بعد تا کنون 400 جلد فهرست نسخ خطی منتشر شده است. مهمترین کتابخانه‌های ایران چون آستان قدس رضوی، مجلس شورای اسلامی و آیت‌الله مرعشی فهرستی از نسخه‌های خطی را تهیه کردند و این فهرست نیز در حال گسترش است. تنها در زمان رسول جعفریان در کتابخانه مجلس تمامی نسخ خطی موجود کتابخانه فهرست و معرفی شدند.

این مصحح در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به اینکه کتابخانه‌های بزرگ باید نسخ خطی مجموعه‌داران و افراد را خریداری و آنها را ساماندهی کنند، افزود: فهرست‌نویسی پس از انقلاب ویژگی‌هایی دارد، نخست اینکه نسخ خطی زیادی در سراسر ایران وجود دارد که فهرست‌نویسی نشده با این وجود در هیچ جای دنیا به این اندازه فهرست از نسخ خطی موجود نیست.
 
ویژگی‌های فهرست‌نویسی پس از انقلاب
حکیم افزود: پس از انقلاب اسلامی به نسخه‌شناسی در فهرست‌نویسی توجه شد در حالی که پیش از این اینگونه نبود. همچنین در این دوره نسخه‌شناسی به ماهو نسخه‌شناسی پس از انقلاب مورد بررسی قرار گرفت. ویژگی دیگر فهرست‌نویسی پس از انقلاب این بود که در تجدید فهرست‌نویسی کتابخانه‌ها نگاه علمی‌تر و دقیق‌تری شد. کتاب کشاف الفهارس، التراث العربیه، فهرست‌نویسی دنا و فخنا از جمله فهرست‌واره‌هایی است که منتشر شده است.

این کارشناس نسخ خطی در بخش دیگری از سخنانش با بیان اینکه فهرست‌نویسی جنگ‌ها و مجموعه‌ها مغفول واقع شده بود،افزود: بعدها مرقعات شناسایی و فهرست‌نویسی شده البته ما در این زمینه هنوز کار داریم و در ابتدای راه هستیم. متاسفانه اکنون در کتابخانه ملک نسخه‌های خطی بی نظیری وجود دارد که با دقت فهرست‌نویسی نشده و اگر این کار صورت بگیرد امکان معرفی آن به محققان وجود دارد.

گردآورنده «فهرست کتابخانه سلطنتی ایران» گفت: یکی دیگر از ویژگی‌های فهرست‌نویسی پس از انقلاب، فهرست‌نویسی آنلاین است که در سایت آقا بزرگ قابل مشاهده است. اگرچه فهرست‌نویسی این سایت در برهه‌ای متوقف شد اما یکی از مراجع فهرست‌نویسی است و اگر تکمیل شود می‌تواند مرجع خوبی برای فهرست‌نگاران داخلی و خارجی باشد.

اولویت بندی نشدن کتاب‌ها و نسخ خطی برای انتشار 
بخش دیگری از سخنان این مصحح به صحبت درباره تصحیح متون اختصاص داشت. وی با اشاره به اینکه برخلاف فهرست‌‌نگاری، تصحیح متون خطی پس از انقلاب اسلامی با مصائب زیادی همراه شد، گفت: برخی در این دوره معتقد بودند که باید تمام نسخه‌های خطی چاپ شوند به همین دلیل موسساتی مانند انتشارات علمی فرهنگی و نشر دانشگاهی شروع به انتشار این آثار کردند. متاسفانه در این دوره با وجود کمیت فراوان، آثار کیفی خوبی منتشر نشدند.

حکیم به بررسی عوامل موثر در این باره پرداخت و اظهار کرد: یکی از دلایل این موضوع اولویت‌بندی نشدن کتاب‌ها و نسخ خطی برای انتشار بود. در این دوره بسیاری از کتاب‌های بی ارزش منتشر شدند و بسیاری از متونی که نباید منتشر می‌شدند به چاپ رسیدند. از سوی دیگر در این دوره کسانی دست به تصحیح زدند که اصلاً متخصص نبودند و حتی گاهی به زبان کتابی که آن را تصحیح می‌کردند، مسلط نبودند. همچنین در این دوره تصحیح‌های مکرری از روی یک کتاب توسط موسسات مختلف منتشر شد.

این کارشناس نسخ خطی با بیان اینکه متاسفانه فهرست‌نویسی مدونی از آثار وجود ندارد، یادآور شد: اگر فهرست مدونی از این آثار منتشر می‌شد می‌توانستیم بفهمیم که چه مصححانی چه کتاب‌هایی را منتشر کردند و به چه موضوعاتی پرداخته نشده است. در این دوره افراد زیادی کار آماده دیگران را به نام خودشان دوباره منتشر کردند.

وی با تاکید بر اینکه در این دوره آثار با سرعت بسیار زیادی کتابسازی شدند، گفت: سرعت بسیار زیاد در چاپ آثار موجب شد که تفاوت سبک بسیاری به وجود بیاید و به بسیاری از نشانه‌ها در فهرست‌نویسی اعتنا نشود. به صورت کلی این عوامل موجب شد سطح کیفی آثار پایین بیاید. متاسفانه کتابسازی در دانشگاه موجب ارتقای استادان و دانشجویان شده و در واقع تصحیح نسخ به دکانی برای کاسبی تبدیل شده است.

حکیم اضافه کرد: همچنین در این دوره موسساتی که در این حوزه فعال بودند به صورت قارچ‌گونه رشد کردند و حمایت‌های هدف‌دار دولتی هم وجود نداشت و حد و مرزها بهم ریخت. دانشگاه‌ها نیز از سوی دیگر این متون را در قالب پایان نامه تصحیح و چاپ کردند. در مجموع این عوامل موجب شد که تصحیح متون خطی غایت کار دیده شود.

این مصحح نسخ خطی در بخش پایانی سخنانش گفت: تسلط نداشتن مصححان نسخ خطی در این دوره موجب شد که متون با کیفیت تصحیح نشوند و چاپ عکسی کتاب‌ها نیز پس از انقلاب به دلیل فراوانی آن به ابتذال کشیده شد و کتاب‌هایی که به چاپ رسید که انتشار آن‌ها لازم نبود.

بخش پایانی این نشست نیز به پرسش و پاسخ حاضران اختصاص داشت.