«پیام فروتن» از هنرمندانی است که در عرصه‌های مختلفی همچون روزنامه نگاری، طراحی صحنه تئاتر، سینما و تلویزیون فعالیت کرده و کتاب‌هایی در زمینه طراحی صحنه در تئاتر و ساخت ماکت را نیز در کارنامه کاری خود ثبت کرده است. «کتاب دَه طراح صحنه» که با همکاری مژگان ابطحی به بازار نشر عرضه‌شده، آخرین اثر او در عرصه مکتوب است. این اثر مجموعه ای از «انتشارت ایده خلاقیت» است که هر بار به سراغ 10 چهره مطرح در عرصه ای خاص می‌رود. پیش از این کتاب «ده کاریکاتوریست» منتشر شده و قرار است این مجموعه ده گانه با موضوع هنرمندان دیگری در عرصه‌های: مجسمه سازی، تصویرگری، معماری، عکاسی، طراح گرافیک، طراح تبلیغات، نقاش و طراح انیمیشن ادامه یابد.
کتاب حدود 125 صفحه حجم دارد و بخش قابل توجهی از صفحات کتاب به عکس اختصاص یافته است.
ناشر در مقدمه ای به اهمیت «مونوگراف و زمینه‌های تحلیلی هنر» به‌عنوان پاشنه آشیل هنر ایران اشاره کرده و این کتاب را گامی برای ارائه متنی تحلیلی در زمینه معرفی هنرمندان ایران عنوان می‌کند.
در مقدمه ای دیگر نیز دبیر مجموعه ـ ده کتاب با موضوع هنرمندان مختلف ـ این کتاب را پاسخ به نیاز نسلی عنوان می‌کند که می‌خواهد گذشته را بخواند، مرور کند و بیاموزد. درس بگیرد و خطاهایش را تکرار نکند.
از این حیث کتاب تقریباً به هدف اولیه خود دست یافته زیرا چهره‌هایی که کتاب به آنها می‌پردازد، افرادی هستند که نام و نشان آنها حتی برای بسیاری از علاقه‌مندان حرفه ای طراحی صحنه ناشناخته مانده است. «ولی‌الله خاکدان»، «خسرو خورشیدی»، «ملک جهان خزاعی» و «سیامک احصایی» نام‌هایی شناخته شده در عرصه طراحی صحنه تئاتر هستند اما برخی نام‌ها همچون «میرسیف الدین کرمانشاهی» و «ناپلئون سروری» که جزو بنیان‌گذاران این حرفه بوده‌اند، برای بسیاری از مخاطبان شناخته شده نیستند و از همین حیث بررسی سرگذشت حرفه ای آنها، مخاطب حرفه ای را با نکات جذابی درباره پیشینه حرفه طراحی صحنه آشنا می‌کند.
البته از کتابی در این حجم و ابعاد نمی‌توان توقع اثری تحلیلی داشت و صرفاً کتاب به معرفی این هنرمندان پرداخته و سبک کاری آنها را تشریح کرده است. یکی از الزامات تحلیل دقیق و همه جانبه، دسترسی به اسناد و مدارک مورد نیاز است که درباره چنین هنرمندانی به دلیل فقدان عکس‌ها و مطالب موجود و عدم آرشیو شدن آنها این امر میسر و ممکن نبوده است.
نگاهی انتقادی به حاشیه‌های هنر تئاتر ایران
کتاب در اولین بخش خود به مرور زندگی «میر سیف الدین کرمانشاهی» می‌پردازد. فردی که به‌واسطه تحصیلات هنری در روسیه و سپس انتقال تجربه به کشورمان، با عنوان اولین معلم تئاتر در ایران مورد خطاب قرار گرفته است. نکته قابل تأمل در کتاب، اشاره به جو ناسالمی است که ظاهراً از گذشته بسیار دور بر فرهنگ و هنر ایران سایه افکنده بود و همچنان هم ادامه دارد. در صفحه 9 کتاب می‌خوانیم: «آنچه در بررسی زندگی و هنر میرسیف الدین کرمانشاهی فاجعه بار به نظر می‌رسد و مرگ او را به یک تراژدی تمام‌عیار تبدیل می‌کند، مهربانی روسیه با وی و بخل و کینه توزی وطنش با اوست. تا جایی که دشمنی و حسادت سایر همکاران میرسیف الدین با وی، این هنرمند پیشتاز تئاتر ایران را در سال 1311 وادار به خودکشی کرد.»
در ادامه همین مبحث، کتاب به نقد رفتاری جامعه هنری ایران پرداخته و می‌نویسد: «متاسفانه یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین مشکلات جامعه هنری ایران از گذشته تاکنون، بخل و تنگ نظری بسیاری از هنرمندان ایرانی است. ارتقاء و پیشرفت تنها در دایره تنگ و بسته «خودخواهی» معنا می‌یابد و لحظه اوج گیری هنرمندی دیگر ـ در غالب مواقع ـ لحظه نابودی او به شمار می‌رود! در اینگونه موارد است که تلاشی جمعی برای به زیر کشیدن هنرمند یاد شده به وجود می‌آید و موجی ویرانگر برای تخریب او به راه می‌افتد. هنر متفاوت و نگاه پیشروی میرسیف الدین کرمانشاهی به این عرصه، آرام آرام حمله‌های رقیبان و سایر گروه‌های تئاتری آن روز تهران را برای وی به همراه آورد.... رقیبان او کار را به‌جایی رساندند که شبی به متصدی برق صحنه رشوه کلانی دادند تا در حین نمایش چراغ‌ها را خاموش کند و شکستی در کار او ایجاد شود.»
طرح این مطلب در صفحات ابتدایی کتاب از این جهت اهمیت دارد که نشان می‌دهد نویسنده کتاب قرار نیست در اثر خود ـ که اتفاقاً به هم صنفی‌هایش می‌پردازد ـ صرفاً به تمجید و بزرگداشت دست اندرکاران این حرفه بپردازد و اگر به بیان و بررسی تاریخ می‌پردازد، رویه ای انتقادی نیز دارد و در صفحات میانی زمانی که نوبت به معرفی «خسرو خورشیدی» طراح صحنه سریال سربداران می سد، به موضوع مهاجرت او به امریکا پس از این سریال اشاره کرده و از زبان وی می‌گوید: «تمام وجودم را غم فرا گرفته بود. متوجه شدم پس از سه سال، نه ازنظر مادی تأمین شده‌ام و نه روحم احساس آرامش می‌کند. روابط پشت صحنه تلویزیون و سینما قلبم را شکسته بود.»
در ادامه کتاب، وضعیت دردناک‌تری به تصویر کشیده می‌شود. در بخش مربوط به هنرمندی دیگر ـ یعنی ناپلئون سروری ـ بانام بردن از او به‌عنوان یکی از بنیان‌گذاران طراحی صحنه نوین علمی تئاتر ایران، بخشی از صحبت‌های «خسرو خورشیدی» درباره وی درج‌شده که می‌گوید: «کم می‌بینید جایی نام ناپلئون سروری برده شود. این اشخاص بنیان‌گذار طراحی صحنه در ایران بودند که در کشورهای مشترک‌المنافع تحصیل‌کرده بودند. من هنوز خاطره تئاتر میشل استروگف که در تئاتر نصر توسط ناپل سروری اجرا شد یادم هست که صحنه آتش گرفت، چرا دیگری اسمی از این افراد نیست؟»
شاید همین گمنامی بنیان‌گذاران اولیه تئاتر است که باعث می‌شود تدوین و انتشار این کتاب، به فعالیتی مهم و جدی تبدیل گردد. سینما در ایران بیش از 100 سال قدمت دارد و حضور هنرمندان عرصه تئاتر در سینما و بعدها در تلویزیون، یکی از زمینه‌های رشد و اعتلای این هنر است و قطعاً شناخت بخش‌های فن تئاتر ـ ازجمله طراحی صحنه ـ کمک زیادی به اطلاع از روند رشد سینما می‌کند؛ به ویژه که هر یک از این هنرمندان اتفاقی تازه را در تئاتر رقم زدند. مثلاً آن‌گونه که کتاب درباره سروری می‌گوید، وی یکی از پیشگامان صحنه‌پردازی مدرن تئاتر است و در آثار خود به بازنمایی معنا و مفهوم توجه نشان داده است.
در اهمیت «ولی‌الله خاکدان»
مخاطبان سینما و تلویزیون در ایران نام «ولی‌الله خاکدان» را به‌واسطه فعالیت در ساخت دکورهای شهرک سینمایی غزالی می‌شناسند. این هنرمند نیز متولد خارج ایران ـ باکو ـ بوده که پس از بازگشت به ایران، آموخته‌های خود در تئاتر روسیه را به هنر کشورش عرضه می‌دارد. در بخشی از کتاب درباره وی می‌خوانیم: «در فضای عمومی تئاتر ایران کمتر پیش می‌آید تا طراح صحنه در کانون توجه مخاطبان، منتقدان و رسانه‌ها قرار گیرد اما این قاعده درباره ولی‌الله خاکدان به‌دفعات شکسته شد و او بارها مرود تشویق تماشاگران قرار گرفت.»
اهمیت این هنرمند ازنظر نویسنده این است که مرحوم خاکدان معماری را به طراحی صحنه تئاتر وارد کرد. نکته تأسف‌برانگیز این است که تصویری از آثار این هنرمندان به‌جای نمانده تا زینت‌بخش این کتاب شود و همین موضوع لزوم توجه هرچه بیشتر به حفظ و صیانت از اسناد مرتبط با تئاتر و انتشار آن در قالب آثار مکتوب را بیش‌ازپیش گوشزد می‌کند.
معرفی دستاوردهای هر طراح برای تئاتر ایران
هر یک از بخش‌های کتاب ضمن معرفی یک طراح صحنه، به آنچه وی به هنر ایران اضافه کرده نیز می‌پردازد. مثلاً درباره «اسماعیل ارحام صدر» به این موضوع اشاره‌شده که وی طراحی صحنه مدرن را به تئاتر اضافه کرد و به عنصر نورپردازی نیز توجهی ویژه نشان داد. همچنان که درباره «خسرو خورشیدی» از تلاش وی برای تأسیس رشته طراحی صحنه در دانشکده هنرهای دراماتیک نام‌برده می‌شود و نام «ملک جهان خزاعی» به‌عنوان یک ایرانی تمام‌عیار برده می‌شود.
کتاب هرچه به پایان نزدیک‌تر می‌شود، چهره‌های جوان‌تر و تحصیل‌کرده این رشته را معرفی می‌کند. منابع تصویری کتاب نیز در بخش‌های پایانی غنی‌تر است. درمجموع لحن و زبان کتاب ساده و روان است و به‌واسطه تنظیم ساده متن، امکان بهره‌برداری از آن حتی برای علاقه‌مندانی با اندک اطلاعاتی از تئاتر و طراحی صحنه میسر است. یکی از اشکال شکلی کتاب فونت ریز نوشته‌ها است که می‌توانست کمی درشت‌تر باشد تا مطالعه اثر را برای مخاطبان آسان‌تر کند.برخی غلط های املایی هم در کتاب به چشم می خورد که لازم است در چاپ بعدی تصحیح شود. مثلا در بخش هایی از کتاب نام برخی عکس ها به اشتباه برای آثاری دیگر ذکر شده که نیاز به اصلاح دارد.
این کتاب از سوی انتشارات ایده با شمارگان هزار نسخه و به قیمت 20 هزار تومان به بازار عرضه‌شده است. «مهدی فاتحی» طراحی جلد و یونیفورم کتاب را به عهده داشته است.
نظر شما