به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) همایش ملی «قرآن و معرفت‌شناسی» امروز 5 آبان ماه با حضور حجج اسلام علی‌اکبر رشاد، رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، و علیرضا قائمی‌نیا، دبیر علمی همایش و سید یحیی یثربی، استاد فلسفه در سالن شهيد عضدی دانشکده زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی برگزار شد.

حجت‌الاسلام رشاد در ابتدای این مراسم با ارائه مقاله خود با عنوان «معرفت‌شناسی واقع‌گرای دینی» گفت: این نظریه بر مقدماتی هشتگانه استوار است. اصل یکم، معرفت به مثابه یک پدیده و عناصر ششگانه‌ای همچون فاعل معرفت (شناخت بخش)؛ وسائط معرفت (شناخت ابزارها)؛ معدات معرفت (شناختیارها)؛ موانع معرفت (شناخت‌شکن‌ها)؛ قابل معرفت (شناختگر) و متعلق معرفت (شناخت بالذات و بالعرض) است.

وی ادامه داد: اصل دوم، تکون معرفت، برآیند دو فرایند طولی ـ عمودی و عرضی ـ افقی است که در عرصه اطراف ششگانه یادشده صورت می‌بندد.

وی با اشاره به اصل سوم این نظریه افزود: در این اصل حق‌تعالی مبدأ و فاعل حقیقی معرفت است. همه آگاهی‌ها از سپهر حضرت باری و رب هستی سرچشمه می‌گیرد و به ساحت بشری تنزل می‌کند. به عبارت دیگر عالم در محضر خدا حاضر است و کسب معرفت، نوعی حضور در محضر الهی است.

حجت‌الاسلام رشاد درباره اصل چهارم گفت: ترابط معرفتی عبد و رب و حضور در حضرت الهی از رهگذر دلایل گوناگون صورت می‌بندد. به تعبیر دیگر خداوند تنها از یک دریچه با انسان تماس نمی‌گیرد و انسان نیز تنها از یک طریق به حضرت الهی راه نمی‌یابد. به عبارت واضح‌تر معرفت تام هرگز تک منبع نیست و معرفت کامل و جامع به همه حقایق ( برای انسان‌های عادی) تنها از رهگذر بهره‌مندی از همه مجاری ممکن است.

رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در ادامه با اشاره به اصل پنجم این نظریه گفت: هر چند افاضه معرفت از بیرون وجود انسان صورت می‌گیرد اما برخی از مجاری درون‌خیز و انفسی هستند، یعنی پیام‌افزار آنها در درون وجود آدمی تعبیه شده است، مانند عقل و فطرت. اما برخی دیگر برونی و آفاقی هستند یعنی پیام‌افزار آنها خارج از وجود قابل معرفت قرار دارد مانند وحی رسالی و سنت قولی و فعلی.

وی در توضیح اصل ششم گفت: این اصل نیز تنزل معارف از سپهر ربوبی به ساحت بشری از رهگذر هر یک از مجاری معرفت با طی فرآیند و طور افاضی مناسب همان مجرا انجام می‌گیرد. طریق فطرت به طور ارشاد وجودی از سوی باری تعالی در قالب ادراکات فطری و احساسات و افعال فطری در وجود آدم ظهور پیدا مي‌كند و حاصل آن می‌تواند در صورت حکمت فطری تکون يابد. طریق عقل از سوی واجب تعالی در قالب ادراکات و احساسات عقلی در آدمیان ظهور می‌کند و حاصل آن در صورت حکمت عقلی یا فلسفه عقل‌گرا سامان می‌گیرد.

وی ادامه داد: طریق اشراق به طور «اشهاد باطنی» از سوی حق تعالی در قلب انسان‌های مستعد در قالب واردات قلبیه متجلی می‌شود. حکمت ذوقی یا عرفان نظری صورت تدوین یافته آن است.

حجت‌الاسلام رشاد در پایان با اشاره به اصل هفتم تاکیدکرد: آنگاه که سیر فرآیند طولی افاضه معرفت از سپهر ربوبی به ساحت بشری که نشئه مادی است، می‌رسد قهراً با عوامل عرضی دخیل در تکون معرفت سروکار پیدا می‌کند. همچنین، در اصل هشتم با توجه به فصل‌های متنوعی که از ترکیب‌های محتمل و قابل تحقق میان مؤلفه‌ها و عناصر هر یک از اضلاع اربعه فرآیند عرضی تکون معرفت با دیگری پدید می‌آید، برآیند فرآیند تکون معرفت می‌تواند یکی از وضعیت‌های چهارگانه تبعد از واقع، تحجب از واقع، تقرب به واقع و تعرف به واقع باشد.

ظرفیت‌های قرآن براي معرفت‌شناسی عمیق
حسین سلیمی، رئیس دانشگاه علامه طباطبایی نیز در بخش دیگری از این مراسم با بیان این‌که ساختار معرفتی که در یونان باستان وجود داشت بیشتر توانست در دوره‌ای با فرهنگ اسلامی ارتباط بگیرد تا با فرهنگ مسیحیت، دليل آن را در اين دانست كه در فرهنگ اسلامی عنصر عقلانیت بسیار برجسته‌تر بود.

وی ادامه داد: این در حالی بود که قرائت مسیحیت در قرون وسطی از کتاب خود، عنصر عقلانیت را خارج‌شده از انسان می‌دانست و در این قرون عقلانیت انسان از نظر مسیحیت به نوعی، محدودیت شناخت داشت و از دایره شناخت خارج مي‌شد. حتي برخی متفکران آن دوره عقل انسانی را مهبط شیطان می‌دانستند. به همین دلیل است که در دوره مابعد قرون وسطی به‌یکباره تجلی عقلانیت به عنوان تجلی ضدیت با دین خود را نشان داد که این دیدگاه خلاف دیدگاه اسلام است.

رئیس دانشگاه علامه طباطبایی اظهار کرد: اما این که آیا از مفاهیم اسلامی، معرفت و روش‌شناسی معرفت به دست می‌آید؟ باید گفت استدلال ما آن است که: بله؛ چنین می‌شود. مفاهیم مندرج در قرآن حاوی ظرفیت‌هایی است که می‌تواند مبنای معرفت‌شناسی عمیق قرار گيرد و واقع‌گرایی واقعی از درون این مفاهیم به درآید.

به گفته وی، از نظر علامه طباطبایی یک واقع‌گرایی در اندیشه و معرفت برخاسته از قرآن نهفته است که در این راستا او بر دو آیه تاکید می‌کند. یکی از این آیه‌ها، آیه هدایت است و بیانی که علامه در این زمینه دارد این است که در تمام پدیده‌های هستی عقلانیت و قواعد عقلایی برخاسته از خلق خدا جریان دارد. از این رو هر ابزاری که به ما کمک کند، يكي از این نشانه‌هایی است که از سوی خدا جاری شده است و می‌تواند بدل به علم الهی شود.

رئیس دانشگاه علامه طباطبایی افزود: علم الهی صرفاً علم به مفاهیم نقلی نیست بلکه اگر انسان با اتکا به عقل، قواعد طبیعت را کشف کند آن هم به گونه‌ای علم الهی است به شرط آن که عالم را محضر خدا بدانیم.

سلیمی در پایان سخنان خود یادآور شد: اگر بتوانیم این تفسیر عمیق را مبنای علوم انسانی جدید در ایران قرار دهیم می‌توان مکتب فکری و اندیشه‌ای مبنی بر اندیشه علامه طباطبایی شکل داد.

نباید تفکر غربی را سیاه و سفید ببینیم 
حجت‌الاسلام علیرضا قائمی‌نیا نیز در بخش دیگری از این مراسم طی سخنانی گفت: معرفت‌شناسی از مهمترین شاخه‌های فلسفه است که مسائلش از یونان باستان مطرح بود اما در قرن 20 به استقلال رسید و به صورت یک شاخه مستقل ادامه حیات داد.

وی ادامه داد: در فلسفه تحلیلی از زمان دکارت تاکنون رویکردهای معرفت‌شناسی همواره مطرح بوده و البته برخی از نظریه‌پردازان از هستی‌شناسی عبور کرده و به فلسفه از دریچه معرفت تقرب يافته‌اند.

وی افزود: معرفت‌شناسی حوزه‌اي بسیار مهم است و مورد توجه فلاسفه جدید هم بوده است. مسائلی مانند تعریف معرفت، رد شکاکیت و مباحث دیگر از جمله مطالبی هستند که در معرفت‌شناسی مورد مطالعه قرار گرفته‌اند.

دبیر علمی همایش قرآن و معرفت‌شناسی با بیان این که پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی از 10 سال پیش تاکنون به دنبال پیگیری مباحث مرتبط با قرآن و معرفت‌شناسی بوده، گفت: قرآن در تفکر اسلامی در محوریت قرار دارد و به یک معنا دانش‌های جدید باید تکلیف خودشان را در معرفت با قرآن مشخص کنند.

به گفته حجت‌الاسلام قائمی‌نیا، آن چیزی که مبنای همایش ملی قرآن و معرفت‌شناسی قرار گرفته این است که آیا می‌توانیم میان مباحث معرفت‌شناسی جدید و قرآن نسبتی پیدا کنیم یا می‌توانیم براساس قرآن برخی اندیشه‌ها را نقد کنیم؟ بنابراین نگاهی که ما به مقوله معرفت‌شناسی داشته‌ایم بسیار گسترده است.

وی در بخش دیگری از سخنانش با تاکید براینکه گستره مباحث معرفت‌شناسی، وسیع است گفت: به طور مثال مباحث هرمنوتیکی، معناشناسی و زبانشناسی ذیل مباحث معرفت‌شناسی قرار می‌گیرد.

این مقام مسئول در ادامه، گزارشی از روند برگزاری همایش ارائه کرد و افزود: از سال 91 تاکنون که فراخوان این همایش اعلام شده مقالات متعددی به دبیرخانه واصل شده که مورد ارزیابی قرار گرفته است. برخی از مقالات نیز از کشورهای خارجی به دست ما رسید که در صورت فراهم شدن شرایط، در سال‌های آتی همایش را به صورت بین‌المللی برگزار می‌کنیم.

قائمی‌نیا در ادامه به نقل قول فیلسوفی اشاره کرد و گفت: یکی از فلاسفه می‌گوید: فیلسوف اگر پیچیده حرف نزند خودکشی کرده است. قرآن نیز با وجود اینکه برای همه فرستاده شده اما هرکس بسته به معرفت خود باید با آن مواجه شود. به قول علامه طباطبائی باید کلام خدا را به لحاظ کیفیت و نه کمیت بررسی کرد.

وی تاکید کرد: کلام خدا انعطاف‌پذیر است و فیلسوف می‌تواند مباحث پیچیده و مردم مباحث ساده را از آن برداشت کنند.

حجت‌الاسلام قائمی‌نیا در بخش دیگری از سخنانش در واکنش به سخنان یحیی یثربی در این همایش گفت: آن گونه که استادان می‌گویند در غرب عقلانیت تنها رشد نکرده و کلیسا نیز شکست نخورده است چرا که این مساله ابعاد مختلفی دارد که باید بررسی شود. عقلانیت در غرب با عقلانیت در اسلام یکی نیست چرا که عقلانیت در غرب به معنای عقلانیت خودبنیاد است و جایی برای وحی و شهود نمی‌گذارد و در واقع هر مساله‌ای که فراتر از زندگی روزمره بشری باشد در این نوع عقلانیت جایی ندارد. بنابراین کلیسا هم دفاعیات خاصی در برابر منتقدانش دارد.

این مقام مسئول یادآور شد: البته منظور ما این نیست که نسبت به نگاه‌های گذشته بی‌تفاوت باشیم اما نباید تفکر غربی را سیاه و سفید ببینیم و باید برای ارائه نظرات موافق و مخالف مبادی و مبانی پیدا کنیم.

قائمی‌نیا همچنین گفت: برگزاری همایش قرآن و معرفت‌شناسی زمینه مناسبی است که بتوانیم مباحث علوم انسانی را در حوزه‌های مختلف پیدا کنیم.