به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- مالک خواجه وند:در میان آثاری که این روزها در بازار نشر کشور عرضه می شوند، «کتاب های نفیس» جایگاهی ویژه دارند. در نمایشگاه قرآن امسال با حجم وسیعی از کتاب‌های چاپ نفیس و گرانبها از قرآن ها و جزوات قرآنی روبه‌رو شدیم که هنرهای بسیاری در ساخت آن‌ها دخیل بودند. این‌که ناشران ایرانی تا چه اندازه از هنرهای ایرانی همچون نگارگری، مینیاتور، تذهیب و... در کتاب های خود استفاده می کنند، موضوعی است که خبرگزاری ایبنا در قالب سلسه مصاحبه ها و گزارش هایی آن را پیگیری خواهد کرد.

مجید مهرگان استاد برجسته نگارگری و هنرهای کتاب آرایی، در پاسخ به این سوال که «ناشران ایرانی تا چه اندازه از هنرهای ایرانی در آراستن کتاب هایشان بهره می برند و این موضوع تا چه اندازه قاعده‌مند است»؟ ابتدا توضیح مختصری درباره تاریخچه کتاب آرایی در ایران ارایه کرد و گفت: «هنر کتاب آرایی ایرانیان به شکل از دوره ساسانی آغاز می شود. کتاب ارژنگ و کتاب هایی در رابطه با تفکر مانی، از اولین آثاری هستند که تزئین شده اند. همچنین نمونه هایی نیز در منطقه ایغورِ چین یافت شده است. در اوستا هم همینطور؛ نوشتن آن با الفبای مخصوصی انجام شده که دین دبیره نام داشت.»

 مهرگان که دارای مدرک دکتری در رشته نگارگری از وزارت فرهنگ ارشاد اسلامی است، با اشاره به این مطلب که در آن دوران، برای مکاتبات مختلف خطوط مختلفی با الفباهای گوناگون مثل گشته دبیره، دین دبیره و راز دبیره وجود داشته، اظهار کرد: «امروزه دیدی شماتیک و بسیار کوتاه نظرانه درباره هنرهای ادوار کهن وجود دارد. هنرمندان ما از این پیشینه بی اطلاع هستند و متاسفانه دیدگاهشان فقط معطوف به غرب و مدرنیته است. هیچ کلاس و درس خاصی هم چه قبل از انقلاب و چه بعد از انقلاب درباره این مباحث به شکل جدی تشکیل نشده است.»

مهرگان در ادامه با ارایه شرح کاملی از تاریخچه رونق گرفتن هنرهای کتاب آرایی در ایرانِ دوره های سلجوقی و تیموری، توضیح داد: « در ادوار بعد از اسلام، از سلجوقی تا مغول که این هنر توسط ایلخانان مغول تشویق و در آن سرمایه گذاری شد، ایلخانانِ مختلف در مراکز حکومت خود هر یک مرکز فرهنگی خود را داشتند که در آنها از هنرمندان مختلف حتی هنرمندان هندی و چینی دعوت می کردند تا در کتابخانه ها به کار کتابت بپردازند.»

تذهیب – ترصیع - تشعیر
این نگارگر در ادامه، شرح مختصری از عناصر و مراحل انجام انواع تزیین ها در کتاب آرایی ارایه کرد و گفت: جلد کتاب از جنس های مختلف مثل چرم، پارچه و... ساخته می شد که خود یک مبحث مفصل و آکادمیک است که متاسفانه این مباحث  در هنرهای تجسمی مان مغفول مانده اند.

وی افزود: پس از جلد، در درون کتاب یک ورق کتاب را سفید نگه می داشتند تا تزیینِ صفحه بعدی خودش را نشان دهد و به طور کلی برای هر تزیینی که انجام می شد یک تنفسی در آن میان می گذاشتند تا بیننده بهتر آن را ببیند.

مهرگان ادامه داد: عنوان کتاب همواره در یک شکل مدور تزیینی نوشته و برای کتابی مانند قرآن دو سوره اول قرآن ها( سوره حمد و بقره) به شکل کاملی تزیین می شد. یعنی تزیین تمام صفحه را پُر می کرد. این کار به ترصیع دو صفحه اول قرآن معروف بود. در صفحات دیگر کتاب حاشیه رنگین کار می شد. لبه های این حاشیه رنگین که برای آن اصطلاح تذهیب را هم به کار می برند، خطوط بسیار نازکی بودند که جدول کشی می شدند.

وی همچنین از کاربرد این هنرها برای تزیین دیوان ها و کتاب های شعر فارسی سخن گفت و درباره هنر تشعیر توضیح داد: در آن، قسمت های بیرون جدول کشی که سفید گذاشته شده بودند تشعیر کار می شد که فراخور موضوعات کتاب، اگر کتاب نظامی بوده تشعیر موضوعات تصاویر تشعیر طبیعت، گل و بوته و درخت و... و اگر کتاب شاهنامه بود از سیمرغ و اژدها و  حیوانات خیالی استفاده می شده است. تشعیرها را معمولا تک رنگ می ساختند.

طلای 24 عیار در کنار لاجورد و قرمز
مهرگان درباره رنگ هایی که در تزیینات به کارمی رفتند نیز گفت: به اضافه طلا که رنگ اصلی اغلب کتاب ها بود و اغلب هم از طلای ناب 24 عیار استفاده می شد، در تزیین کتاب ها از رنگ لاجورد هم استفاده می شد که در کنار رنگ طلایی کنتراست بسیار زیبایی داشت. در کنار این‌ها از رنگ قرمز خاصی که از حشره قرمز دانه به‌دست می آمد نیز استفاده می کردند.

وی درباره کارگاه‌های ساخت و تزیین این کتاب‌ها توضیح داد: کتاب آرایی ها در هنرستان ها انجام می شد و در آنجا هر یک از این مشاغل مرتبه خاص خود را داشتند. این هنرستان ها از ساختن قلم مو، کاغذ، رنگ تا ساختن جلد را همگی به عهده داشتند و برای هر یک از این‌ها حرفه هایی وجود داشت که متاسفانه ما این حرفه ها را با بی توجهی از دست دادیم و حتی آن متون را هم امروز نداریم.

ملغمه ای از تزیینات مختلف که حتی مانع درک خواننده می شوند
این استاد برجسته نگارگری در مورد وضعیت کتاب های چاپ نفیسِ در زمانه کنونی عنوان کرد: در ادوار مختلف و در کتابخانه های گوناگون روش های کتاب آرایی متفاوت و منحصر به فردی وجود داشته که ما متاسفانه در دوره معاصر به عمق هیچ یک از این روش ها نپرداختیم. چیزی که اکنون به عنوان تذهیب یا تشعیر مطرح شده ملغمه ای از کل این قضایا، بدون شناخت مقطعی و مجزای آن‌هاست. صراحتا بگویم برداشت های کلی هم از این مکاتب به گونه ای است که از روی یکدیگر تقلید می کنند و به ندرت خلاقیت می بینیم و این به دلیل آن است که شناختی کافی از کل این جریان ها وجود ندارد.

مهرگان در ادامه درباره این‌که این هنرها چقدر این امکان را دارند که برای متون دیگری جز ادبیات کلاسیک یا قرآن، به کار روند توضیح داد: ما دانشکده های خوبی در زمینه هنر گرافیک داشتیم ولی این‌ها ارتباطی به هنر گذشته ما نداشتند. مثلا مرحوم ممیز شاید این نقوش را هم به خوبی نمی شناخت، یعنی موضوعیت طرح این هنرها و اصلا میلی به طرح چنین مباحثی وجود نداشت که الان هم من متاسفانه آن تمایل را در استادان این رشته ها نمی بینم.

وی با تایید بر این نکته که در اغلب قرآن ها و کتاب هایی که امروز کتاب آرایی می شوند، این نقوش انتزاع تزیینی فاصله خواننده را با متن، به ویژه متنی پیچیده مثل قرآن بیشتر می کنند، اظهار کرد: این کارها تقلیدی هستند و با میل به درک مبانی قرآنی و الهی نقوش طراحی نشده اند. یعنی این نقوش در ذات آن هنرمندی که کار کرده وجود نداشته است بلکه صرفا ملغمه ای  از کارهای مختلف است که برای اقناع سفارش دهنده انجام می شوند. وقتی شما قرآنی را از دوره تیموری می بینید،متوجه می شوید که طراح با درک آن مبانی ومتون، نقش هایی را ساخته و رنگ هایی را به کار برده  اما الان این نقوش حتی مانع درک معانی قرآنی هم شده اند.

خبرگزاری ایبنا این موضوع را در روزهای آینده طی گفت و گو با دیگر استادان پیگیری خواهد کرد.