به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، نشست «نقش تجرد خیال در رفع معضلات فلسفی» با سخنرانی مریم صانع‌پور امروز(14 بهمن‌ماه) در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.

صانع‌پور در ابتدای این نشست طی سخنانی گفت: ملاصدرا در رفع برخی اشکالات ذهنی مانند اجتماع ضدین، معتقد است صور خیال مثل نفوس مدرک آن فاقد مکان و جسم است و نفس آن را حفظ می‌کند. به طور مثال، وقتی ما کوه را نگاه می‌کنیم چون کبیر است در ذهن کوچک ما جای نمی‌گیرد اما ما درک کوه را به واسطه قوه خیال در ذهنمان درک می‌کنیم.

به گفته این استاد دانشگاه، چیزی را که فرد از یک شیء خارجی می‌بیند صورتی است که در ذهن او تبلور یافته و این تصور از طریق خیال امکان‌پذیر است.

وی در تشریح بیشتر این موضوع عنوان کرد: ما رنگ اشیاء را توسط حس بینایی درک می‌کنیم اما تصور این‌که چه رنگ‌هایی را در روزهای گذشته یا آینده می‌بینیم توسط قوه خیال درک می‌کنیم.

صانع‌پور با بیان این‌که صور خیالی و وجودهای ذهنی در عالم ماده موجود نیستند، گفت: بنابراین باید قوه دیگری مجرد از ماده این کار را انجام دهد. ما قوه مجردی از ماده و عوارض آن داریم که به دلیل ادراک جزییات غیر از عقل است. بنابراین خیال مدرک جزییات است.

وی اظهار کرد: برخی می‌گویند عقل می‌تواند این جزییات را درک کند، اما عقل درک کلی دارد و خیال درک جزیی می‌کند.

عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با اشاره به این‌که قوه خیال یا مصوره همان قوه‌ای است که به وسیله آن صورت موجود در ذهن حفظ می‌شود، افزود: به نظر ملاصدرا ادراک امور خارجی حاصل اتحاد عالِم و معلوم است و از آن‌جا که انتباع کبیر در صغیر محال است. آن‌چه وارد نفس انسان می‌شود و انسان می‌تواند آن را درک کند، صورت خارجی است و نه ماهیت آن.

وی با ذکر مثالی در تشریح بیشتر این مطلب گفت: به طور مثال، وقتی میز را که صورتش معلوم به ذات است نگاه می‌کنیم، صورت آن را در ذهنمان درک می‌کنیم، زیرا خود میز معلوم بالعرض است. پس در این‌جا معلوم به ذات است که با عالِم متحد می‌شود و فرایند شناخت به وجود می‌آید.

به گفته صانع‌پور، اتحاد میان صورت شیء خارجی با ذهن عالِم به واسطه قوه خیال امکان‌پذیر است، چون من نوعی قوه خیالی دارم که آن هم مجرد از ماده است و این‌جا اتحاد عالِم و معلوم است که از ماده مجرد است.

این استاد دانشگاه در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به این‌که ملاصدرا حرکت جوهری را توسط قوه خیال تبیین می‌کند، گفت: به اعتقاد ملاصدرا «نفس» در نخستین مرحله وجود طبیعی خود با بدن اتحاد دارد و به مرور شروع به حرکت اشتدادی می‌کند، یعنی در ابتدا غذا را در بدن خود حل می‌کند و رشد می‌کند و پس از گذر از مرحله طبیعی وارد مرحله ادراک می‌شود. وقتی نفس حساس شد قوه خیالش به کار می‌افتد و این‌جاست که تجرد نفس از قوای مادی و بدنی شکل می‌گیرد.

این استاد دانشگاه ادامه داد: نفس پس از آن متفکر می‌شود و می‌تواند پدیده‌های دیگر را درک کند، در حالی که خودش هم معقول است. بنابراین نفس در هر مرحله‌ای دارای مرتبه‌ای از وجود است که فعلیت مرتبه پیشین و قدرت مرحله بعدی محسوب می‌شود.

وی با بیان این‌که هر موجودی که به عالم فعلیت قدم می‌گذارد برگشتنش به عقب غیرممکن است، گفت: از نگاه ملاصدرا همه اشیاء به سوی کمال حرکت می‌کنند و قاعده حرکت جوهری بر تمام عالم جاری است و جهان عالم کبیر است.

صانع‌پور در بخش دیگری از سخنانش اضافه کرد: نفس انسان در حرکت جوهری سرانجام با عقل فعال متحد می‌شود. ارسطو، ابن‌سینا و پیروانش حرکت جوهری را منتفع می‌دانند اما ملاصدرا با استفاده از حرکت جوهری  مسایلی مانند اجتماع نقیضین و معاد جسمانی را حل می‌کند.

به گفته این استاد دانشگاه، ملاصدرا با استفاده از آیات قرآن کریم چنین تبیینی را ارایه می‌دهد و البته این یکی از اشکالاتی است که به کار وی گرفته شده است، چون برخی می‌گویند ملاصدرا فیلسوف نیست، چرا که اساس نظریاتش بر پایه آیات قرآن کریم نوشته شده است.

عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با بیان این‌که از نگاه ملاصدرا، وحدت نفس منافاتی با قابلیت نفس با صور انواع مختلف ندارد، افزود: اگر انسان قرار است وجود برزخی داشته باشد و با صور ترسناک یا صور مفرح عذاب یا پاداش داده شود، تنها به واسطه نفس است که می‌تواند چنین کاری را انجام دهد.

به گفته وی، ملاصدرا معتقد است خیال صورت فلکی نیست و تجرد از ماده دارد. در همین جاست که نظر وی مخالف با نظر شیخ اشراق است. در نظر ملاصدرا آن‌چه باعث عذاب نفس می‌شود چیزی جز آرای خبیثه نفس نیست و به همین دلیل است که به اعتقاد او وجود نفوس اشقیا غیر متناهی است، در حالی که صور فلکی متناهی است.

وی افزود: به اعتقاد ملاصدرا، قوه خیال بعد از مرگ به صورت مستقل باقی می‌ماند و همین قوه است که عامل وحدت فرد با جسمش است، بدین معنی که وقتی فرد می‌میرد به واسطه قوه خیال است که با جسمش ارتباط دارد. قیامت صغری نیز که قبل از قیامت کبری واقع می‌شود و در آن اعمال آدمی محاسبه می‌شود، به واسطه همین قوه خیال است که درک می‌شود.

صانع‌پور در بخش پایانی سخنانش درباره مفاهیمی مانند بهشت و جهنم از نگاه ملاصدرا گفت: معاد جسمانی از نگاه ملاصدرا اعاده دوباره است و ملکات انسان به اعتبار افعال آن در باطن نفس ایجاد می‌شود. در معاد انسان ماده‌ جسمی خود را رها می‌کند و به دستور خداوند نفس دیگری برای آن پدید می‌آید. بهشت و جهنم نیز به طریق خلق ماده وجود ندارد و بدین معنی است که فرد در آخرت هر چیزی را که می‌خواهد حاضر می‌شود. تنها باید توجه داشت که مکان و زمان در روز قیامت از جنس مکان و زمان در دنیا نیست.