شروع خلق یک اثر
دانایی درباره زمان شروع و پایان تالیف مجموعه «تاریخ شفاهی بانک مرکزی» عنوان کرد: کار تدوین این مجموعه، به مناسبت پنجاهمین سال تاسیس بانک مرکزی ایران، از سال 88 به همت پژوهشکده پولی و بانکی شروع شد و جلد نخستش که شامل 10 مصاحبه بود، در مرداد 1389 به‌صورت آزمایشی و محدود به مرحله چاپ و توزیع رسید، اما با توجه به مشکلات و نارسایی‌های ناشی از تازه بودن کار و براساس تصمیم کارفرمای طرح، ادامه کار و همین‌طور رفع نقص از جلد نخست کتاب، بلافاصله یعنی از مهرماه سال 1389 به بنده واگذار شد و من هم با همکاری شش نفر از اقتصاددانان و خبرنگاران این حوزه دست به کار شدم و علاوه بر ویرایش و رفع نقص جلد نخست، سه جلد دیگر این مجموعه را هم آماده و به کارفرما تحویل دادم.
رویدادهای مهم اقتصادی، محور اصلی گفتوگوها
وی مهم‌ترین رویدادهای اقتصادی کشور در پنجاه سال گذشته را محور اصلی گفتوگوها دانست و افزود: برای انجام گفتوگوها، فهرست نسبتا کاملی از مهم‌ترین رویدادهای اقتصادی پنجاه سال دوره فعالیت بانک مرکزی تهیه و سپس رزومه شغلی مدیران منتخب برای حضور در مصاحبه‌ها با زمان وقوع هر یک از رویدادها تطبیق داده شد و سعی کردیم که مصاحبه‌شوندگان را به گذشته، یعنی به زمان تصدی امور تخصصی‌شان در بانک مرکزی برگردانیم و در همان ظرف زمانی وقوع رویدادها، قرارشان دهیم تا بتوانند با حداکثر دقت ممکن، عوامل و مسایل موثر در وقوع هر یک از رویدادها و نحوه شکل‌گیری تصمیم‌ها و برنامه‌ها را به خاطر آورده و برای ما بازگویی و تشریح کنند.
اشراف نسبت به رویدادها، معیار گزینش افراد
دانایی درباره معیارهای انتخاب مصاحبه‌شوندگان اظهار کرد: دو معیار اصلی را در انتخاب افراد دنبال کردیم. ما به افرادی نیاز داشتیم که در وهله نخست، دست‌اندرکار مستقیم رویدادها بوده و ضمن اشراف به مسایل تخصصی در حوزه وظایف خودشان، نگاه جامعی هم به کارکردهای بانک مرکزی داشته و آمادگی لازم برای پذیرفتن ریسک شرکت در مصاحبه‌ها را نیز داشته باشند. بنابراین، علاوه بر موقعیت شغلی، روحیات و ویژگی‌های شخصیتی مدیران هم در انتخاب مصاحبه‌شوندگان دخیل بود.
شجاعت برخی مصاحبه‌شوندگان در اشاره به تصمیمات اشتباه
این نویسنده درباره عکس‌العمل مصاحبه‌شوندگان در پاسخ به سوالاتی که به برخی تصمیمات اشتباهشان مربوط می‌شد، توضیح داد: بعضی از افراد در هنگام مصاحبه‌ها، یا به‌طور صریح یا ضمنی، به این‌گونه موارد اشاره کرده و بیان می‌کردند که اگر خودشان یا همکارانشان اطلاعات یا درک کامل‌تری از قضایا داشتند، تصمیمات بهتری می‌گرفتند.
وی در این‌باره ادامه داد: طبیعی است که بعضی از مصاحبه شونده‌ها، برای جلوگیری از افشای احتمالی مطلبی که به دوران مسوولیتشان مربوط می‌شد، برخورد محافظه‌کارانه و حالتی دست به عصا داشتند و ما به هیچ‌وجه به خودمان اجازه نمی‌دادیم آنها را در تنگنا قرار دهیم. لازم است این را هم بگویم که ما از همان لحظه شروع کار، یک سلسله موازین حرفه‌ای را به‌عنوان منشور اخلاق حرفه‌ای تدوین کردیم و من نیز به‌عنوان سرپرست و مجری طرح، متعهد به رعایت آنها شدم و تمام همکارانم را نیز از جنبه‌های اخلاقی و وجدانی موظف کردم که به موازین مذبور پایبند باشند.
دانایی در تشریح این منشور اخلاقی، گفت: حفظ حقوق مادی و معنوی کارفرما (پژوهشکده پولی و بانکی) یکی از این موازین بود، یعنی متعهد شدیم که به‌طور جدی امانتدار و رازدار باشیم و دستاوردهای این پروژه را فقط در اختیار کارفرمای طرح قرار دهیم. علاوه بر این تعهد کردیم که حقوق و شئون اجتماعی و شغلی مصاحبه‌شوندگان حفظ شود. به همین علت آنها را آزاد می‌گذاشتیم که درباره گفتن یا نگفتن یک موضوع یا چگونه گفتنش، خودشان تصمیم بگیرند و در عین حال به افراد اطمینان می‌دادیم که در تمام مراحل اجرای طرح، تابع نظر و خواست آنان هستیم و گفته‌هایشان را به‌طور دقیق و کامل منعکس خواهیم کرد.
مجری طرح مجموعه چهارجلدی «تاریخ شفاهی بانک مرکزی» در پاسخ به این سوال که «با توجه به سال‌های زیادی که از دوران مسوولیت مصاحبه‌شوندگان گذشته، چطور این افراد را در یادآوری مسایل و خاطراتشان کمک می‌کردید؟» عنوان کرد: سعی کردیم که افراد مصاحبه‌شونده را به گذشته‌های دور خودشان ببریم، حتی سعی می‌کردیم محل برگزاری مصاحبه‌ها، تا حد امکان اتاق‌های خود بانک مرکزی و شبیه فضاهایی باشد که آنها سال‌های مسوولیت را در آنجا سپری کرده‌اند. در واقع با این‌گونه تمهیدات، سعی داشتیم کمکشان کنیم که مسایل را بهتر و دقیق‌تر به خاطر بیاورند و تعریف کنند.
وی افزود: بنابراین، ایجاد یک فضای احساسی و تلاش برای قراردادن مصاحبه‌شوندگان در شرایط تاریخی مشابه، یکی از مهم‌ترین تکنیک‌هایی بود که در طول مصاحبه‌ها دنبال می‌شد. همین‌طور سعی شد که نگارش مطالب، خیلی خشک و رسمی نباشد و در عین حال زیاد هم خودمانی و محاوره‌ای ننویسیم. از همکاران مصاحبه‌کننده نیز قول گرفتیم که در طول مصاحبه‌ها، وارد بحث‌های علمی و مناقشه‌ای نشوند و درباره مسایل اقتصادی یا خود مصاحبه‌شوندگان هم قضاوت شخصی نکنند، بلکه فقط با طرح سوالات مختلف راجع به موضوع، همه زوایای قضیه را مطرح و دیدگاه و نظریات مصاحبه‌شوندگان منعکس شود.
تشریح بی‌پرده برخی رویدادها، ویژگی منحصر به فرد
دانایی مهم‌ترین ویژگی‌های این اثر را این‌گونه تشریح کرد: مجموعه چهارجلدی «تاریخ شفاهی بانک مرکزی» از این نظر یک اثر منحصر به فرد است که بسیاری از مسایل و رویدادهای درونی یک نهاد حاکمیتی مهم مثل بانک مرکزی را، صریح و بی‌پرده تشریح کرده است. کمتر نهادی دولتی را سراغ دارم که حاضر شده باشد چنین بی‌پرده خودش را در معرض دید همگانی و داوری عمومی قرار دهد. می‌دانید که یکی از ویژگی‌های حاکمیت مطلوب و دولت خوب، شفافیت است و بانک مرکزی ایران هم با اجرای این طرح، نشان داد که تا حد قابل قبولی به این فضیلت دست یافته است. این نوع برخوردهای متمدنانه و انسانی، یکی از نیازهای جامعه مدرن است.
وی در این زمینه توضیح داد: آنچه به‌طور معمول درباره نهادهای حکومتی در سطح جامعه مطرح می‌شود، به‌طور عام، نسخه روتوش شده یا پاک‌نویس شده‌ای است که از سوی ادارات روابط عمومی تهیه شده و در برخی مواقع ناخالصی‌های فراوانی نیز دارد. شناخت یا قضاوت جامعه براساس چنین اسنادی که حقایق را نشان نمی‌دهند، فاقد اعتبار لازم است. اما این تاریخ شفاهی، اندرونی بانک مرکزی را نشان می‌دهد، یعنی در همان حال که توانایی‌های بانک مرکزی را بررسی و شرح می‌دهد، به ضعف‌ها، کمبودها و نارسایی‌های این نهاد هم اشاره دارد و به مدیران کنونی و آینده درس می‌دهد که مرتکب اشتباهات گذشته نشوند.
حوادث دوران انقلاب، جذاب‌ترین خاطرات
این نویسنده در بیان جذاب‌ترین خاطرات مطرح شده از سوی مدیران پیشین بانک مرکزی، گفت: بیشتر خاطرات مربوط به دوران انقلاب مانند شرکت کارکنان در تظاهرات، انتشار لیست کسانی که ارز خارج کرده‌اند، حمله به شعب بانک‌ها، پول‌رسانی به شعب از خزانه بانک و امحای اسکناس‌های زمان شاه، از جذاب‌ترین بخش‌های خاطرات مدیران بانک مرکزی است، که البته با احتیاط به آن نزدیک می‌شدند. گفتنی است که نصراله نصراللهی آبکناری، عکاس پیشکسوت بانک مرکزی ایران، یکی دو هفته بعد از مصاحبه با این مجموعه، به رحمت خدا رفت.
شادروان نوربخش، نورانی‌ترین ستاره آسمان بانک مرکزی
دانایی در ادامه، شادروان دکتر محسن نوربخش را، نورانی‌ترین ستاره آسمان تاریخ بانک مرکزی ایران، حداقل در سال‌های بعد از انقلاب معرفی کرد و افزود: اوج خاطرات شغلی مدیران و کارکنان بانک مرکزی ایران، مربوط به دوران ریاست دکتر نوربخش بود که آمیخته با حالتی احساسی، عاطفی و غرورآمیز است. در واقع، دوران ریاست دکتر نوربخش در بانک مرکزی و لحظه‌های معاشرت با ایشان، برای تمام مدیران مصاحبه شونده، از افتخارآمیزترین لحظات عمر کاری به‌شمار می‌آید.
وی در تبیین این گفته، اظهار کرد: در زمان ریاست دکتر نوربخش، بانک مرکزی به بالاترین سطح اثرگذاری و اعتبار اجتماعی در بین ارگان‌های اقتصادی و سیاسی کشور رسیده بود. به گفته بعضی از مصاحبه‌شوندگان، حتی در جلسات هیات دولت هم همه نگاه‌ها به دهان دکتر نوربخش بود تا آخرین تحلیل‌ها را ارایه دهد و زمینه را برای آخرین تصمیم‌گیری‌ها فراهم کند. این واقعیت‌های تاریخی، نشانه‌‌های تردیدناپذیری از قدرت علمی و اجرایی و تسلط ایشان بر مسایل اقتصادی داشت.
سخن پایانی
مجری طرح مجموعه «تاریخ شفاهی بانک مرکزی» در پایان، با بیان این نکته که اطلاع از رویدادهای گذشته، بستر و پیش‌نیاز دانش امروز ماست، عنوان کرد: آگاهی امروز باید مبتنی بر دانش تاریخی باشد. اگر گذشته را از امروز حذف کنیم، بنیان‌های علمی خودمان را از دست خواهیم داد. کسی نمی‌تواند رویدادهای اقتصادی و سیاسی امروز را درک کند، در حالی‌که رویدادهای گذشته را نفهمیده باشد. بنابراین اهالی دانش برای فهم مفاهیم اقتصادی و سیاسی امروز جهان و ایران، باید تاریخ اقتصادی و سیاسی جهان و ایران را بدانند و از جمله مهم‌ترین و قابل‌اعتمادترین اسنادی هم که می‌تواند در این رابطه به دردشان بخورد، مجموعه‌هایی مثل «تاریخ شفاهی بانک مرکزی» است.
نظر شما