به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، سی‌و‌یکمین نشست از سلسله درس‌های «شاهنامه‌پژوهی» عصر دیروز (یکم اسفند) با حضور احمد ابومحبوب، مدرس این دوره و جمعی از علاقه‌مندان به شاهنامه درباره داستان «نبرد رستم و سهراب» در سرای اهل قلم برگزار شد.

ابومحبوب در آغاز این جلسه گفت: داستان «رستم و سهراب» به ‌گونه‌ای داستان تقدیر- تراژدی است. خدای مرگ طرحی برای برخی از انسان‌ها دارد که به دست خود انسان انجام می‌شود. یعنی گریز انسان از مرگ و درد، حرکت انسان به سوی مرگ و درد است.

وی در ادامه بخش‌هایی از این داستان را قرائت کرد و ضمن خواندن ابیات توضیحاتی درباره این داستان و دیگر نمادهای اسطوره‌ای آن ارایه کرد.

این استاد دانشگاه توضیح داد: آن‌چه در سهراب می‌بینیم خصلت فیزیولوژیکی او و رشد سریع است. این ویژگی در حقیقت چهره‌ای ایزدانه به سهراب می‌بخشد که متفاوت از چهره انساني او محسوب مي‌شود؛ یعنی رشد مادی انسانی را نمی‌بینیم، بلکه رشد ماورالطبیعه است. معمولا در اسطوره‌ها یک چهره ایزدی را می‌بینیم که به شکل انسان درآمده است.

وی در ادامه به جستجوی سهراب برای یافتن پدرش اشاره و تشریح کرد: این جستجو عوامل و لایه‌های مختلفی از نظر روانشناسی و جامعه‌شناسی را در برمی‌گیرد. به‌طورکلی در افسانه‌ها و اسطوره‌ها دو نوع جستجو را می‌بینیم؛ یکی جستجوی مادر و دیگری جستجوی پدر.

ابومحبوب اظهار کرد: جستجوی مادر به نوعی بازگشت به گذشته و زندگی طبیعی را نشان می‌دهد و حتی معنای مرگ دارد. در برخی از افسانه‌‌ها مادر، خدای زمین پنداشته شده است و به همین دلیل بازگشت به مادر معنای مرگ را تداعی می‌کند. جستجوی مادر به نوعی مفهوم فلسفی بازگشت به اصل طبیعت را نیز دارد.

وی ادامه داد: در برخی داستان‌های اسطوره‌ای و به‌ویژه فولکلور، جستجوی پدر را می‌بینیم که مفهوم دیگری را تداعی می‌کند و آن هویت اجتماعی است. بنابراین سهراب به گونه‌ای در پی هویت ملی و اجتماعی خودش است. سهراب در سرزمین توران است، اما نمی‌داند ایرانی است یا تورانی و به دنبال هویت اجتماعی خود می‌گردد.

این پژوهشگر افزود: از نظر روانشناسی، در سهراب با خصلت پرخاشگری روبه‌رو هستیم؛ اگرچه وقتی با رستم روبه‌رو می‌شود ما این خصلت را نمی‌بینیم. به عبارت دیگر او با مادرش پرخاشگرانه رفتار می‌‌کند، اما با پدرش نه. حال باید دید چرا این دوگانگی شخصیتی را در سهراب می‌بینیم. 

وی در بخش دیگر این جلسه گفت: در بخش‌هایی از این داستان و زمانی‌که تهمینه درباره رستم توضیحاتی به سهراب ارایه می‌کند، متوجه می‌شویم که در این مدت رستم با تهمینه ارتباط داشته و از وجود سهراب آگاه بوده است. همچنین این‌ مساله که تهمینه نشانی از رستم را به سهراب می‌دهد ما را متوجه نمادهای اسطوره‌ای عدد سه می‌کند.

وی به نمادهای اسطوره‌ای عدد سه اشاره كرد و توضيح داد: نظام فکری در ارتباط با سه مساله ایزد، کیهان و انسان براساس همین عدد سه شکل گرفته است؛ به عبارت دیگر تجلی رستم در سهراب در این‌جا دیده می‌شود و مساله ای که در آینده برای رستم قرار است اتفاق بیفتد، پیش‌تر برای سهراب رخ می‌دهد و او به دست خویشاوند یا هم‌خون خود کشته می‌شود. بنابراین سهراب سایه‌ای برای آینده رستم است.

ابومحبوب یادآور شد: سه کیسه زرین در افسانه‌ها و اسطوره‌ها به معنای آرزوی موفقیت است. همچنین با توجه به یاقوت درخشانی که در این کیسه‌ها وجود دارد، باید گفت یاقوت جواهری ایزدی است و جنبه ایزدی دارد.

وی در ادامه تاکید کرد: میترا خود خورشید نیست، بلکه روشنایی پیش از درآمدن خورشید یا همان سپیده‌دم و ایزد نور و روشنایی است. برهمین اساس به این نتیجه دست می‌‌یابیم که یاقوت سنگ میترایی و نشانه روشنایی است. تمام نمادهایی که از رستم برای سهراب فرستاده می‌شود، نماد میترایی است. به عبارت دیگر رستم به‌شکلی یک نظام فکری را به سهراب هدیه می‌کند. سهراب با فروغ و روشنایی آن یاقوت باید چشمانش باز شود و پیرامون خود را بشناسد.

این شاهنامه‌پژوه با تاکید بر نتیجه کلی ماجرای رستم و سهراب اظهار کرد: همان‌طور که گفته شد، سهراب سایه‌ای از رستم است و رستم پس از پسرش دیگر رنگ شادمانی را نمی‌بیند. به هر روی زمانی‌که سهراب به دنبال پدرش می‌رود، توطئه‌ای در این میان شکل می‌گیرد. سوال مهم در ابیات این بخش آن است که افراسیاب چگونه متوجه شد سهراب پسر رستم است؛ چراکه افراسیاب توطئه‌ای را شکل می‌دهد تا رستم و سهراب همدیگر را نشناسند و شبانه سهراب را به قتل برسانند.

وی ادامه داد: سهراب خود این راز را فاش می‌کند و به محض آن‌که از نام و نشان پدرش آگاه می‌شود، این راز را برملا می‌کند. برملا کردن این راز توسط سهراب نشان‌دهنده این موضوع است که سهراب چندان شخصیت محکمی ندارد و هنوز خام است.

ابومحبوب گفت: سهراب از نظام پهلوانی سیستم حکومت ایران بی‌اطلاع است و این به ضرر او تمام می‌شود. نظام پهلوانی در اسطوره‌ای ایران حامی پادشاهی است و سهراب می‌خواهد آن‌را برهم بزند و کشته شدن او، شکستی در یک ماموریت ایزدی است.

وی در بخش دیگر سخنانش درباره عدد 12 و نمادهای اسطوره‌ای آن توضیح داد: زمان جنگ رستم و سهراب، سن سهراب 12 سال است. عدد 12 در مفهوم اسطوره‌ای‌اش نماد تقسیمات فضا و زمان است. نظام 12 تایی قدیمی‌ترین نظام نجومی است. این نظام 12 تایی اگر به صورت اضلاع در نظر گرفته شود، به یک مکعب تبدیل می‌شود و مکعب به عنوان یک شکل فضایی نماد فضا- زمان است.

این استاد دانشگاه ادامه داد: در برخی ادیان این شکل مکعب به‌گونه‌ای تقدس می‌یابد؛ مثلا در اسلام که کعبه چنین نقشی دارد. سهراب در سن 12 سالگی با رستم می‌جنگد، بنابراین وارد فضای فلسفی دیگری می‌شویم. از سوی دیگر مفهوم نمادی عدد 12، نشانه‌ای از چهار جهت اصلی است. از سوی دیگر این عدد 12 به نوعی نماد جهان در گردش، در مدار فضا است.

وی اظهار کرد: حتی تقسیم‌بندی سال به 12 ماه، چهار فصل و هر فصل به سه ماه، براساس اندیشه‌های اسطوره‌ای و این چرخه زمانی شکل گرفته است. بنابراین بشر ابتدایی به ایزدی معتقد بود به نام «زروان»،که ایزدی مقتدر، نیرومند، قهار، بی‌رحم، نابود کننده و به‌وجود آورنده است.

ابومحبوب از زوران به عنوان یکی از ایزدانی یاد کرد که با نجوم و در حقیقت فضا، زمان ارتباط دارد و گفت: عدد 12 نماد زروان است و در حقیقت سهراب مفهوم زروان را به خود می‌گیرد. بنابراین مبارزه رستم و سهراب به نوعی مبارزه زروان و میترا است. پس به‌گونه‌ای داستان رستم و سهراب داستان نبرد ایزدان است.

وی در پایان افزود: پیروزی رستم بر سهراب، یعنی پیروزی رستم بر زمان یا پیروزی انسان بر زمان و پیروزی انسان بر زمان به معنای جاوید ماندن انسان و نام انسان است. در گذشته بشر ابتدایی می‌اندیشید نام، روح فرد است و دانستن نام سبب تسلط بر روح و روان و تن آن فرد می‌شود.

سی‌و‌یکمین نشست از مجموعه درس‌های «شاهنامه‌پژوهی» سه‌شنبه (یکم اسفند) از ساعت 16 تا 17 و 30 دقیقه در سرای اهل قلم، واقع در خیابان انقلاب، خیابان فلسطین جنوبی، کوچه خواجه‌نصیر، شماره دو برگزار شد.