شفاخانه ملک؛ از اسطوخودوس تا گل سرخ

خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- کتاب «شفاخانه؛ گیاهان شفابخش به روایت طب سنتی اسلامی» با کنار هم نهادن متون منابع تاریخی طب سنتی و همچنین نگاره‌های نقش شده در نسخه‌های خطی و تصاویر طبیعی گیاهان، گوشه‌ای از طب سنتی را که میراث گرانبهای دانشمندان مسلمان ایرانی است تداعی می‌کند. سنت‌های درمان طبیعی که در این کتاب معرفی شده‌اند، می‌کوشند تا سه وجه انسان، طبیعت و فرهنگ را به یکدیگر پیوند داده و آرامش و سلامت جسم و روح را به ارمغان آورند. ادامه گزارش به معرفی مختصری از خواص برخی گیاه دارویی شفابخش مندرج در متون طب سنتی اسلامی و کتاب «قانون در طب» ابن سینا می‌پردازد.

اسطوخودوس؛ تسکین‌دهنده اعصاب
اسطوقدوس، شاه اسپرغم، سنبل رومی، ممسک‌الارواح و ناردین نام‌های دیگر این گیاه است. این جنس در ایران دو گونه چند ساله خشبی دارد که در مناطق جنوبی ایران می‌روید. اسطوخودوس، نباتی است که بر سر او شاخه‌های بزرگ دارد. در «ذخیره خوارزمشاهی» آمده: او را تخمی است و چون به دست بمالند بوی کافور دهد، طعم او تلخ و تیز است.
طبیعت آن گرم و خشک است و رنگ آن به سبز مایل است. این گیاه عطری خوشایند و طعم تلخی دارد و محتوی اسانس روغنی تا سه درصد و همچنین 12 درصد تانن است. اسطوخودوس، عسل‌دهنده بسیار خوبی است.

اسطوخودوس در قانون: دارای پرزهای باریک و سرخ‌رنگ که به پرز خوشه جو شبیه است. ترکیبش گوهر خاکی سرد و آتشین و لطیف است. گدازنده و لطافت‌بخش است و اندک قبوضیتی دارد که بدن و درون را توان می دهد و از عفونت جلوگیری می‌کند. لازم است کسانی که ضعف اعصاب دارند بر این دارو مداومت کنند.

اسفرزه؛ مرهمی برای درد مفاصل
این گیاه دارویی با نام‌های دیگری همچون اسپرزه، بارهنگ کتانی، اسپیغول، شکم پاره و اشجاره نیز شناخته می‌شود. در ایران با نام عمومی «بارهنگ» دارای 22 گونه گیاه علفی یک‌ساله و چند‌ساله است. زکریای رازی در «الصیدنه» گوید: «علامت نیکویی در وی آن است که چون در آب انداخته شود، دانه‌های او در قعر آب بنشیند.

اسفرزه در قانون: سینه را نرم می‌کند و لعاب آن با روغن گل یا روغن بادام، تشنگی صفرایی شدید را تسکین می‌دهد و تناول آن شدت تب‌های تند را تسکین می‌دهد و آبی که از آن گرفته می‌شود، اگر با روغن بنفشه بیامیزند، شکم را روان می‌کند. ضمادش با سرکه و روغن گل، پیچش عصب و نقرس و درد گرم مفاصل را درمان می‌کند.

گزنه؛ آرام‌بخش درد مفاصل
از نام‌های دیگر این گیاه، می‌توان به گزنه سگ، گزنه دوپایه، انجره و نبات‌النار اشاره کرد. در ایران دارای سه گونه گیاه علفی همه جاروی است. اورباسیوس آن‌را به‌ نام «اقالیفی» ذکر می‌کند و در «الصیدنه» ابوریحان به عربی «قریص» نامیده شده است. در «مخزن‌الادویه» آمده که اگر آن‌را با عسل بیامیزند و بر زگیل مالند، موجب افتادن آن گردد.

گزنه در قانون: گزنه و تخم آن هر دو گرم و خشک و گزنه از تخمش خشک مزاج‌تر است. ضماد انجره همراه با سرکه دمل‌های داخلی را می‌ترکاند. اگر خاکستر یا تخم انجره را ضماد کنند در ورم سرطانی سودبخش است. کوبیده برگش خون دماغ را درمان کند و ضماد تخمش دندان کشیدن را آسان کند. ضمادش که با نمک باشد پیچش مفاصل را درمان کند.

گل راعی؛ مرهمی برای درمان سوختگی‌

گل هزارچشم، گل شهناز، حشیشه‌القلب و رمان‌الانهار از دیگر نام‌های این گیاه شفابخش است. این گیاه در ایران 17 گونه گیاه علفی چند ساله و درختچه‌ای دارد.

گل راعی در قانون: جالینوس فرماید میوه‌اش را نیز تناول کنند خوب است و تنها گلش مفید نیست. گرم و خشک است. ورم و جوش را تحلیل برد و لطیف است و بازکننده و گدازنده. ضماد برگ آن در درمان سوختگی خوب است و زخم‌های بزرگ را به‌هم آرد و قرحه‌های پلی را دواست. اگر برگ خشکیده آن‌را بکوبند و بر قرحه‌های باد‌کرده و سست و گندیده پاشند سودمند است. اگر شربت شود و چهل روز پیاپی خورند عرق‌النسا را از بین می‌برد و دوای درد سرین است.

حناء؛ برطرف‌کننده خستگی
القطب، رقان، رقون و یرنا از دیگر نام‌های این گیاه است که در ایران یک گونه گیاه درختچه‌ای دارد که در مناطق جنوبی ایران (کرمان، هرمزگان و بلوچستان) دیده می‌شود. مزاج آن سرد و خشک است. بادشکن است و دهانه رگ‌ها را باز می‌کند. برای تقویت مو، ناخن و پوست کف دست و پا سودمند است.

حنا در قانون: اگر افسنتین را با روغن حنا مرهم سازند و بر کبد و تهی‌گاه بمالند درد آن‌ها تسکین‌ می‌یابد. انگور با روغن حنا علاج پستان‌درد است. اگر اشنه را با سرکه و بوره و روغن حنا مخلوط کنند خستگی را برطرف می‌کند و زبری و گرمی پلک‌ها را نرمش و سپیدی چشم را جلا می‌دهد و در مورد رطوبت‌های چشم سودمند است.

زعفران؛ شادی‌افزا و توان بخش قلب
کرکم، جادی، صفران، جفران و رادن نام‌های دیگر این ادویه دارویی است. در ایران 9 گونه از آن در مناطق مختلف خراسان کشت می‌شود. خشک و گرم و قبض‌کننده و گدازنده است و عفونت را می‌زداید. خوردن آن رنگ و رو را صفا می‌دهد و دیده را جلا می‌بخشد.

زعفران در قانون: بهترینش زعفرانی است که تر و تازه و خوش‌رنگ و دارای بوی تند و خوش باشد. ورم را می‌گدازد، بر باد سرخ مالند مفید است. سر‌درد می‌آورد و خواب‌آور است. دیده را جلا دهد و اشک‌ریزی را منع کند. شادی‌افزا و توان‌بخش قلب است. اگر سه مثقال زعفران را یک‌ مرتبه بخورند از شادی سکته می‌کنند و می‌میرند.

زنجبیل؛ اکسیری برای افزایش طول عمر
آن‌را جنزبیل، زنزبیل، شنگلیل و سندهی نیز می‌گویند. این گیاه حدود 50 تا 60 گونه گیاه غده‌دار معطر دارد که بومی آسیای دور تا گینه جدید هستند. این گیاه در ایران حتی به‌صورت کاشته شده نیز دیده نمی‌شود. زنجبیل، در کاهش اشتها، نفخ و صدای غار‌و‌غور شکم هم توصیه شده است. در درمان استفراغ، تهوع، سرگیجه بی‌خوابی، دندان‌درد و در موارد رماتیسمی به‌عنوان ضدالتهاب کاربرد دارد. این گیاه جهت افزایش طول عمر نیز کاربرد دارد.

زنجبیل در قانون: گرم و خشک. گرمای زیاد دارد، اما از آنجا که رطوبت زائد دارد، در گرما‌بخشی درنگ می‌کند. هاضم است و درمان سرمای کبد و معده. نرم‌کننده و ملین و بادشکن است.

زیتون؛ تاخیر‌دهنده در سفیدی مو
در ایران سه گونه درختچه‌ای دارد که یک گونه آن در سراسر ایران به‌خصوص در منطقه منجیل و رودبار در استان گیلان کشت می‌شود. نرم‌کننده معده است و بهترین آن سبز رسیده است که در آب‌نمک پرورده باشند و با طعام خورده شود نه قبل و بعد از آن. استفاده هر روزه از روغن زیتون وحشی موی را نگه می‌دارد و از سفید شدن زود‌رس مو جلوگیری می‌کند.

زیتون در قانون: برگ زیتون وحشی موی را نگه می‌دارد و نمی‌گذارد زود سفید شود و اگر بر تن مالند بازدارنده عرق است. قبل از غذا زیتون را با آبکامه‌ (اش ترخانه) خورند ملین است.

زیره؛ زیباکننده صورت
کمون، کرابیه، باسلیقون، تقرد و فادرونی از دیگر نام‌های زیره است. زیره در ایران یک گونه گیاه علفی یکساله

دارد که معمولا در مناطق مختلف ایران کاشته می‌شود و ارزش دارویی دارد. گرم و خشک است. عصاره آن برای درمان بیماری‌های چشم و خون‌دماغ مفید است. چنانچه صورت را با آب بشویند زیبا می‌شود. خوردنش رنگ و رو صفا می‌دهد اما مصرف زیاده از حد آن رنگ زردی به دنبال دارد.

زیره در قانون: گرم و خشک است. گرمی‌بخش، بادشکن، بادزا، تکه‌کننده، خشکاننده و گدازنده است. با موم و روغن گل و روغن زیتون و آرد باقلا مرهم گردد آماس را فرو می‌نشاند.

زردچوبه؛ مسکنی برای دندان‌درد
به آن زردچوب، زردجوب، عروق‌الصباغین نیز می‌گویند. گیاهی است علفی و چندساله با غده‌های بزرگ بیضوی یا استوانه‌ای شکل و بزرگ به رنگ زرد تیره و معطر. در «مبانی طب سنتی» آمده که این گیاه گرم و خشک است و بسیار زداینده و جویدنش درد دندان را آرام می‌کند.

زردچوبه در قانون: گرم و خشک است و بسیار زداینده. جویدنش درد دندان را آرام می‌کند. افشره‌اش آب و سفیدی جلو چشم را می‌زداید و در تقویت دید بسیار موثر و مفید است.

طرخون؛ التیام‌بخش زخم و جوش داخل دهان
به نام‌های دیگری همچون تلخون، طرخون، ذلوق و غرمانوش نیز خوانده می‌شود. در ایران 34 گونه علفی یک‌ساله و چندساله دارد که در سراسر ایران پراکنده‌اند. در «مخزن‌الادویه» آمده که جویدن آن خوشبوکننده دهان و تغییردهنده ذائقه است.

طرخون در قانون: هر چند دارای نیروی مخدر است ولی چنان می‌نماید که گرم و خشک باشد. رطوبت‌ها را بر‌می‌چیند و خشک می‌کند و نوعی سردی دارد که سودمند است و جویدن ترخون و نگه داشتن آن در دهان در درمان زخم و جوش داخل دهان نافع است. سبب درد گلو می‌شود و دیرهضم است.

کاسنی؛ باز کننده رگ‌ها و سازگار با کبد
این گیاه در ایران دو گونه علفی چندساله و یک‌ساله دارد. آشامیدن آب آن جهت درمان گرفتگی‌های کبد و طحال و یرقان و استسقا و بیرون کشیدن گرفتگی‌ها مفید است. باعث افزایش اشتها می‌شود و مدر و ملین و محرک است.

کاسنی در قانون: انسدادهای درونی و رگ‌ها را باز می‌کند. ضمادش در درمان بیماری نقرس موثر است. گویند در همه حالات با کبد سازگار است.

گل سرخ؛ علاج سردرد و تقویت‌کننده معده
این گیاه، نام‌های دیگری همچون گل محمدی، گل گلاب، گل صدبرگ و کثیر‌الورق نیز دارد. این گیاه در ایران 12 گونه گیاه درختچه‌‌ای خودرو دارد. در مبانی طب سنتی آمده که مربای گل همراه با عسل مقوی معده است.

گل سرخ در قانون: ترکیبی است از گوهر آبی و خاکی، تندمزه و گیرنده و تلخ و جمع‌کننده است و کمی شیرینی هم دارد. اگر در گرمابه خود را با گل شویند بوی بد عرق را از میان می‌برد. شادابش سردرد را نافع است. افشره گل و شاخه و کاسبرگ علاج خون برآوردن است. تقویت معده کند و مدد هضم است. شربتش در مداوای زخم روده نافع است. خشک‌شده‌اش مسهل نیست اما روغن آن مسهل است. غش کرده را گلاب دهند سر حال می‌آید.

بخش پایانی این کتاب نیز به معرفی مزاج‌های هشت‌گانه اختصاص دارد. عناصر چهارگانه، چیستی مزاج، خصوصیات مزاج‌های هشت‌گانه، اخلاط چهارگانه، علایم غلبه اخلاط و همچنین درجات، کنش و مزاج داروها از جمله مهم‌ترین مفاهیمی هستند که در این بخش کتاب به آن‌ها پرداخته شده است. در قسمتی از این بخش کتاب آمده: در طب سنتی اعتقاد بر این است که از این چهار عنصر سازنده انسان(گرمی، سردی، رطوبت و خشکی)، هرکدام که غلبه داشته باشد باعث ایجاد مزاجی خاص می‌گردد.

کتاب «شفاخانه؛ گیاهان شفابخش به روایت طب سنتی اسلامی» عصر روز سه‌شنبه (26 شهریور‌ماه) در آیین گرامیداشت میلاد امام رضا (ع) در موسسه کتابخانه و موزه ملی رونمایی شد.