به گزارش خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، اثر حاضر، موضوع فتنه را از تاريخ صدر اسلام تا بعد از انقلاب اسلامي ايران مورد بحث و بررسي قرار داده است.
در تاريخ اسلام بعد از انقلاب الهي پيامبر(ص) حوادثي رخ داد كه نام آنها را فتنه گذاشته‌اند؛ فتنه ناكثين، فتنه قاسطين و فتنه مارقين. بعد از انقلاب اسلامي امام خميني(ره) نيز شورش‌هايي رخ داد كه به فتنه مشهور شد؛ فتنه منافقين و بني‌صدر، فتنه 18 تير 1378 و آخرين آنها فتنه 1388 در دهمين انتخابات رياست جمهوري.
فتنه چيست؟
فتنه چيست؟ چرا بعضي حوادث را در اسلام فتنه خوانده‌اند؟ آيا مي‌توان در اين فتنه‌ها به الگويي مشترك رسيد؟ آيا مي‌توان براساس انديشه‌هاي ديني، فرضيه‌اي را ترسيم كنيم و با تطبيق آن بر فتنه‌ها، آن را به يك نظريه تبديل كنيم؟ به نظر مي‌رسد با مطالعه متون ديني به يك چارچوب نظري برسيم كه بر همه فتنه‌ها قابل انطباق باشد.
بر اساس مطالب كتاب، فرضيه اين تحقيق آن است كه منافقان داخلي و دنياطلباني كه احساس مي‌كنند منافع مادي آنها تامين نشده با تحريك مخالفان ايدئولوژيك خارجي، دست به توطئه مي‌زنند و با ايجاد شبهه و ترديد، با تمسك به دين و تاويل قرآن و تفسير به راي، قسمتي از مردم را به طغيان عليه رهبري انقلاب بر مي‌انگيزند. آنها با انتخاب يك شعار به ظاهر حق و واقعا باطل، قسمتي از مردم را تحت تاثير قرار مي‌دهند و حكومت اسلامي را دچار يك بحران مي‌كنند.
در اين نوشته، چندين فتنه مورد مطالعه قرار گرفته تا ببينيم كه آيا اين فرضيه قابل اثبات است يا نه؟ اما قبل از آن لازم است از دو مفهوم كليدي «فتنه» و «نفاق» تعريفي ارائه شوند.
تعريف فتنه
فتنه در لغت به معناي خالص‌سازي طلا به وسيله گداختن آن در آتش آمده است. فتنه در متون ديني به معناي عذاب، شكنجه، مصيبت و آزمايش استعمال شده است. وجه مشتركه همه اين معاني، سختي است. فتنه در زبان قرآن و سنت به معناي بلا، كشمكش، درگيري و آزمايش اجتماعي به كار رفته است. در روايتي از قول امام علي(ع) فتنه به شورش‌هاي ظالمانه «ناكثين، قاسطين و مارقين» اطلاق شده است.
امام حسن(ع) نقل مي‌كنند كه روزي امام علي(ع) مشغول سخنراني بودند كه اين مجلس به پرسش و پاسخ منجر شد و از حضرت سوالات متعددي شد. از جمله مردي پرسيد فتنه‌اي كه در قرآن آمده چيست؟ حضرت در پاسخ فرمودند: وقتي آيه «الم احسب الناس ان يتركوا ان يقولوا آمنا و هم لايفتنون(عنكبوت، آيه 2)» نازل شد فهميدم كه اين فتنه در زمان رسول خدا(ص) نيست. از پيامبر(ص) پرسيدم آيا خداوند چگونگي اين فتنه را براي تو بيان كرده است؟ حضرت فرمودند: «اي علي! امت بعد از من به فتنه مبتلا مي‌شوند... تو بعد از من زنده خواهي بود و به امت من مبتلا خواهي شد... باز به پيامبر(ص) گفتم: پدر و مادرم فدايت! داستان اين فتنه را براي من روشن كن و مشخص فرما من با چه حجتي با آنها جهاد كنم. حضرت فرمودند: انك ستقاتل بعد الناكثة و القاسطة و المارقة؛ تو به زودي با گروه ناكثين و قاسطين و مارقين وارد جنگ خواهي شد. سپس حضرت اضافه كردند: تو با هركس از امت من كه با قرآن مخالفت كرد يعني با تحميل انديشه خود در دين عمل كرد، مبارزه مي‌كني؛ زيرا نبايد انديشه را بر دين تحميل كرد؛ چون دين فقط امر و نهي از جانب خداوند است... [آنگاه حضرت توضيح بيشتري در مورد تحميل كنندگان راي بر دين دادند و فرمودند:] وعطفوا القرآن علي الراي فتاولوه برايهم؛ كساني كه قرآن را تابع انديشه خود مي‌كنند و آن را با فكر خود تاويل مي‌كنند.»
بنابر اين روايت، فتنه عبارت است از شورش در مقابل امام و رهبر مشروع به خاطر مخالفت با قرآن كه اين مخالفت نه به صورت انكار بلكه به صورت تحريف و تحميل انديشه بر قرآن تجلي پيدا مي‌كند.
در روايتي ديگر از امام علي(ع) اين تعريف تاييد مي‌شود. حضرت در بيان منشا فتنه فرمودند: «سرآغاز پديد آمدن فتنه‌ها، هواهاي نفساني است كه پيروي مي‌شود. و ديگري گزاره‌هاي ديني بدعت‌آميز است كه با حقيقت كتاب خدا متضاد است. در فتنه‌ها عده‌اي از مردمان برعده‌اي ديگر برخلاف دين خدا سيطره فكري مي‌يابند. اگر باطل خالص مي‌ماند و با حق نمي‌آميخت، براي به شك افتادن پنهان نمي‌ماند. حق نيز اگر باطل بر آن پوشيده نمي‌شد و خالص مي‌ماند زبان دشمنان ستيزه‌جو قطع مي‌شد.»
از اين توصيف امام به دست مي‌آيد كه اولا يكي از عوامل فتنه، هواهاي نفساني است و عامل ديگر، انديشه‌هاي مخالف قرآن است كه با جوهره قرآن مخالف است، اما نه مخالفتي آشكار، بلكه انديشه‌اي التقاطي كه گزاره‌هاي قرآني با انديشه‌هاي باطل در هم آميخته و تشخيص آن براي انسان‌هاي معمولي مشكل مي‌شود.
تعريف نفاق
اكثر مفاهيم اسلامي، مقوله قابل تشكيك و داراي مراتب است. حتي توحيد داراي مراتب است؛ چنان كه شرك نيز چنين است. شهادت به وحدانيت خداوند، توحيد است و اين اولين مرتبه آن است. چنان كه بت‌پرستي شرك است، ريا نيز يك مرتبه‌اي از شرك است.
نفاق نيز از اين قاعده مستثني نيست. در متون اسلامي كسي كه خلف وعده مي‌كند منافق خوانده شده است. اين كمترين حد نفاق يا نفاق اخلاقي است.
نفاق مورد بحث كتاب حاضر در اينجا، نفاق ايماني ـ سياسي است، نفاقي كه برمبناي تزلزل ايمان شكل مي‌گيرد و در مناسبات با نهضت الهي، رهبران و بيگانگان تبلور پيدا مي‌كند. قرآن ماهيت اين نفاق را كفر بعد از اسلام تعريف مي‌كند: «ذلك بانهم امنو ثم كفروا (منافقون، آيه 3)» و «و كفروا بعد اسلامهم (توبه، آيه 74)».
يكي از اقدامات منافقان، قرائت تحريف‌گرايانه از اسلام است. آنها قرآن را به قصد فتنه مورد استناد قرار مي‌دهند: «او كسي است كه كتاب قرآن را بر تو نازل كرد. بعضي از آيات آن از محكمات (نص) است. بعضي آيات متشابه و تاويل پذيرند. كساني كه در قلبشان انحراف هست از متشابهات استفاده مي‌كنند براي فتنه‌جويي و تاويل دلخواهانه(آل عمران، آيه 7).»
امام علي(ع) در مورد منافقان فتنه‌جو نيز به قرائت فتنه‌انگيزانه آنها از دين تصريح مي‌كند و در مورد فتنه‌جويان ناكثان و قاسطان و مارقان مي‌فرمايند كه پيامبر(ص) فرمودند: «تو با امت من از كساني كه با قرآن مخالفت مي‌كنند يعني كساني كه با تحميل انديشه خود بر دين عمل مي‌كنند، مي‌جنگي؛ زيرا دين حقيقت واحدي است از مجموعه امر و نهي از طرف پروردگار.»
امام علي(ع) در نامه‌اي خطاب به معاويه در مورد بهانه فتنه‌جويي او مي‌نويسد: «تو با تفسير غير واقعي از قرآن به دنيا روي آوردي و چيزي از من مي‌خواهي كه زبان و دست من به آن آلوده نشده و به بهانه [قتل عثمان] تو و مردم شام در مقابل حكومت من دست به شورش زده‌ايد (نهج‌البلاغه، نامه 55).»
ريشه تفسير به راي نيز بي ايماني است؛ چنان كه پيامبر(ص) در حديث قدسي از قول خداوند نقل مي‌كند: «ما آمن بي من فسر برايه كلامي؛ كسي كه كلام من (قرآن) را تفسير به راي مي‌كند به من ايمان نياورده است.»
همان گونه كه بدعت و تحريف در دين ريشه در كفر دارد، خود عامل ازدياد كفر هم مي‌شود. امام صادق(ع) در پاسخ اين سوال كه كمترين عاملي كه موجب كفر مي‌شود چيست، فرمودند: «ان يبتدع شيئا فيتولي عليه و يبرا ممن خالفه؛ اين كه بدعتي در دين بگذارد و از آن دفاع كند و از مخالفين آن بيزاري جويد.»
نظريه فتنه در قرآن
از آيات قرآن چنين استنباط مي‌شود كه همكاري سه گروه موجب فتنه است: منافقان، هواپرستان قدرت‌طلب و مخالفان ايدئولوژيك. كه اثبات اين نظريه مبتني بر چند نظريه قرآني است:
الف: مخالفان ايدئولوژيك انقلاب اسلامي، پيوسته براي شكست انقلاب اسلامي و فروپاشي آن مصمم هستند.
ب: منافقان نيز در صدد ضربه زدن به انقلاب اسلامي و فتنه در بين مومنان هستند. «منافقان اگر با شما بيرون آمده بودند. جز فساد در ميان شما نمي‌افزودند و بين شما اختلاف مي‌انداختند. در پي فتنه‌جويي براي شما بودند و آنها بين شما جاسوساني دارند. خداوند به ظالمين آگاه است. در حقيقت بيش از اين به دنبال فتنه‌جويي بودند و كارها را براي تو وارونه ساختند(توبه، آيه 47 و 48)».
منافقان انجمن‌ها و نهادهايي نيز براي تجمع دشمنان خدا مي‌سازند تا در جامعه ديني اختلاف‌افكني كنند: «آنها مسجدي برگزيدند كه مايه زيان و كفر و پراكندگي بين مومنان و كمين‌گاهي است براي تجمع كساني كه قبلا با خدا و رسولش به جنگ برخاسته بودند(توبه، آيه 107)». منافقان پيوسته مومنان را تهديد مي‌كنند و براي آنها فضايي رعب‌آور ايجاد مي‌كنند و...
ج: هواپرستان قدرت‌طلب، يكي ديگر از عوامل سه‌گانه فتنه هستند؛ زيرا عامل نفساني، يكي از موجبات فتنه‌گري است؛ چنان كه امام علي(ع) فرمودند: «انما بدء وقوع الفتن اهواء تتبع؛ به درستي كه آغاز فتنه‌ها، هواهاي نفساني است كه پيروي مي‌شوند (نهج‌البلاغه، خطبه 50).»
اين هواي نفس، گاه در رقابت‌ها و حسادت‌ها تجلي پيدا مي‌كند. گاه اين حسادت‌ها موجب اختلافات بسيار بزرگ شده است. چه افراد خودخواهي كه خود را برتر از ديگران مي‌دانسته‌اند و پيروزي رقيب چنان آنها را به هيجان آورده است كه آنان را وادار به خيانت‌ها و جنايت‌ها كرده است. قرآن حسادت را عامل بسيار مهمي در ايجاد اختلاف در نهضت انبياء يادآور شده است: «و ما تفرقوا الا من بعد ما جاوهم العلم بغيا بينهم؛ بعد از انبياء، گرويدگان فرقه فرقه نشدند مگر بعد از اين كه آگاهي بر آنان عرضه شد و اين نبود جز به خاطر حسادت نسبت به يكديگر( شوري، آيه 14)».
گاه هواي نفس در دوستي فرزندان و ثروت چهره‌گري مي‌كند و فتنه مي‌انگيزد: «انما اموالكم و اولادكم فتنة؛ اموال و اولاد شما موجب فتنه مي‌شوند (تغابن، آيه 15).»
چنانكه عبدالله‌بن زبير موجب فتنه پدرش شد. اين جوان دنياطلب، چنان پدر را به وسوسه قدرت انداخت كه اين يار علي(ع) را به دشمن علي(ع) تبديل كرد. امام علي(ع) فرمودند: «مازال الزبير رجلا منا اهل‌البيت حتي نشا ابنه؛ زبير پيوسته مردي از ما اهل‌بيت بود تا اين كه پسرش بزرگ شد (نهج‌البلاغه، كلام قصار 453).»
اين اثر در دو بخش، موضوع فتنه را بررسي كرده است. فتنه‌هاي دوره امامت امام علي(ع) و فتنه 88، عناوين بخش‌هاي كتاب حاضرند.
چاپ نخست كتاب «نظريه فتنه» در شمارگان 2500 نسخه، 332 صفحه و بهاي 30000 ريال راهي بازار نشر شد.
چهارشنبه ۱۷ فروردین ۱۳۹۰ - ۰۹:۴۰
نظر شما