سرویس دین و اندیشه خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)؛ در گفتوگوی ایبنا با روحاله اسلامی، استاد دانشگاه فردوسی مشهد و پژوهشگر حوزه سیاستگذاری علم، نسبت میان علم، قدرت، نهادسازی و فروپاشی ساختارهای حمایتی از دانشگاه در ایران مورد بررسی قرار گرفت. اسلامی در این گفتوگو با تکیه بر میراث تاریخی علوم در ایران و استمرار سنتهای معرفتی از فارابی تا دوران معاصر، هشدار داد که «آینده علم ایران بدون ترمیم فوری حقوق اعضای هیأت علمی و بازسازی ساختاری آموزش عالی، با تهدید جدی مواجه است.»
علم و قدرت: از فارابی تا فوکو
اسلامی در تبیین جایگاه علم در ساخت سیاسی و اجتماعی ایران گفت: «فارابی علم را سرچشمه قدرت مدنی میدانست؛ ابنخلدون علم را عامل استقرار دولت و تمدن معرفی میکرد؛ فوکو علم را بنیان قدرت مدرن میدانست. این خط فکری نشان میدهد که هرجا علم باشد، قدرت شکل میگیرد و هرجا قدرت باشد اما علم نباشد، انحطاط اتفاق میافتد.»
از نظامیه تا دارالفنون: تاریخ نهادسازی علمی
او در ادامه با اشاره به ریشهدار بودن نهاد علم در ایران توضیح داد: «نظامالملک با تأسیس نظامیه، نخستین ساختار رسمی آموزش عالی جهان اسلام را پایهگذاری کرد. در عصر قاجار، دارالفنون علوم نظامی، مهندسی و طب را بنیان گذاشت و مدرسه علوم سیاسی آغازگر علوم انسانی مدرن در ایران شد. دانشگاه تهران و سپس دانشگاه فردوسی و سایر دانشگاههای مادر ستونهای علم معاصر ایران شدند.»
به گفته او، بقای این ستونها امروز در گرو تصمیمهای شجاعانه است.
گسست امروز: حقوق اعضای هیأت علمی کفاف زندگی را نمیدهد
اسلامی با اشاره به بحران معیشتی اساتید گفت: «امروز حقوق عضو هیأت علمی با این سطح از تورم، تنها ۳۰۰ تا ۵۰۰ دلار است. استاد دانشگاه که سالها تحصیل کرده و تمام عمرش را صرف علم کرده، با این میزان درآمد نمیتواند پژوهشگر تماموقت بماند.»
او افزود: «استادی که باید مرجع فکری کشور باشد، به دلیل فشار اقتصادی به سمت کارمندی، شغل دوم و فعالیتهای فرعی رانده شده است. این ضربهای مستقیم به کیفیت علم است.»
گرنت پژوهشی: ۱۰۰۰ دلار در سال برای یک پژوهشگر فعال
اسلامی تأکید کرد که بودجه پژوهشی امروز به حدی ناچیز است که «یک استاد پرکار در بهترین حالت، در سال حدود هزار دلار گرنت دریافت میکند. با این مبلغ حتی یک پروژه آزمایشگاهی ساده یا یک پژوهش میدانی محدود هم قابل اجرا نیست.»
به گفته او، در چنین شرایطی پژوهش اصیل ممکن نیست و خروجی علمی به سمت مطالعات سطحی، شهودی و کتابخانهای رفته است.
دانشجویان دکتری: نسل آینده علم بدون حقوق
در بخش دیگری از گفتوگو، اسلامی گفت: «دانشجوی دکتری سیسال دارد، محقق است، خانواده دارد، اما هیچ حقوقی دریافت نمیکند. این در هیچ نظام علمی معتبر قابل تصور نیست. نسل آینده علم ایران را با بیتوجهی از دست میدهیم.»
دانشگاههای مادر در بنبست نابرابری
به گفته اسلامی: «دانشگاههای مادر، که وظیفه تولید علم تراز ملی دارند، کمترین بودجه را دریافت میکنند. داستان برابریسازی صوری و توزیع ناعادلانه منابع علمی، این دانشگاهها را به بنبست رسانده است. درحالیکه دانشگاههای مادر باید قلب آموزش عالی باشند، زیر فشار شدید مالی قرار گرفتهاند.»
بودجهای که پراکنده و نابود شده است
او با انتقاد از تورم غیرمنطقی دانشگاهها گفت: «امروز حدود دو هزار دانشگاه و مؤسسه آموزشی داریم. بسیاری از آنها کیفیت لازم ندارند، رنکینگ ندارند و از هیچ استاندارد علمی تبعیت نمیکنند. بخش قابل توجهی نیز توسط افراد، نهادهای اجرایی و حتی احزاب تأسیس شده است.»
اسلامی گفت: «نهادهایی که دنبال قدرتاند، باید حزب تأسیس کنند نه دانشگاه. تبدیل علم به ابزار محلیگرایی و امتیازگیری سیاسی، ضربه سنگینی به آموزش عالی زده است.»
ضرورت ادغام دانشگاههای کمکیفیت و تمرکز مدیریت در وزارت علوم
در ادامه اسلامی راهکارهای اصلاح ساختاری را چنین برشمرد:
• ادغام دانشگاهها و مؤسسات بیکیفیت
• ممنوعیت تأسیس دانشگاه توسط وزارتخانهها، نهادها، سازمانها و احزاب
• تمرکز تمامی دانشگاهها زیر نظر وزارت علوم
• تجمیع بودجه پژوهشی و تخصیص آن به دانشگاههای مادر و پروژههای اصیل
• ارزیابی سختگیرانه کیفیت و حذف مراکز شبهعلم
• حفاظت از شأن ملی دانشگاههای سطح اول
مهاجرت نخبگان و جذب اساتید توسط کشورهای عربی
اسلامی هشدار داد: «شرایط فعلی نخبگان را فرسایش میدهد. امروز بسیاری از استادان ما توسط دانشگاههای عربی با حقوق چند برابر جذب میشوند. این خروج سرمایه انسانی، هزینههایی جبرانناپذیر برای کشور خواهد داشت.»
اولین قدم اصلاح: افزایش فوری حقوق اعضای هیأت علمی
او در جمعبندی گفتوگو تصریح کرد: «اگر میخواهیم از علم، دانشگاه و آینده کشور دفاع کنیم، اولین قدم افزایش حقوق اعضای هیأت علمی است. بدون این اقدام، هیچ اصلاح ساختاری معنا ندارد. دانشجویان دکتری را دریابید. دانشگاهها و مؤسسات بیکیفیت را ادغام کنید. علم را به سطح حزب، نهاد اجرایی و محلیگرایی تنزل ندهید. علم را تنها گذاشتهایم؛ باید به آن بازگردیم.»
او در پایان تاکید کرد: «اگر امروز علم را حمایت نکنیم، فردا قدرت، جامعه و فرهنگ خود را از دست خواهیم داد. ایران تاریخیترین سنت علمی منطقه را دارد؛ اما این سنت تنها زمانی ادامه مییابد که دانشگاه و استاد را در اولویت قرار دهیم.»
نظر شما