سرویس میهن و مقاومت خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) _ عباس صفایی مهر، پژوهشگر معاصر تاریخ: در غروب گرم تابستان ۱۳۶۷، صفحه‌ای جدید در تاریخ انقلاب اسلامی ورق خورد. امام خمینی (ره) در بیانیه‌ای که بعدها به «بیانیه جام زهر» معروف شد، با عباراتی آمیخته به درد و امید، پذیرش قطعنامه ۵۹۸ را اعلام کردند. اما این سخنان، صرفاً پایان‌دهنده یک جنگ نبود؛ بلکه سرآغاز نظریه‌ای نوین در روابط بین‌الملل و استراتژی‌های دفاعی بود.
شرایط آن روز:
بر اساس اسناد منتشرشده از سوی مرکز اسناد انقلاب اسلامی و بنیاد حفظ آثار دفاع مقدس، در تابستان ۶۷، کشور با چالش‌های استراتژیک متعددی روبرو بود:
• وضعیت اقتصادی: ذخایر ارزی به کمتر از ۸۰۰ میلیون دلار کاهش یافته بود (معادل ۳ ماه واردات اساسی)
• وضعیت نظامی: بیش از ۱۸۰ هزار شهید و ۵۲۰ هزار جانباز، بار سنگینی بر دوش کشور گذاشته بود
• فشارهای بین‌المللی: ۹ قطعنامه شورای امنیت علیه ایران صادر شده بود
• اوضاع منطقه‌ای: همزمان با جنگ، درگیری‌های داخلی در کردستان و ترورهای منافقین ادامه داشت
امام راحل نوشت: «قبول این قطعنامه برای من از زهر کشنده‌تر است، ولی رضای خدا در رضای خلق اوست و ما به خاطر مصلحت اسلام و مسلمین این جرعه را نوشیدیم.»
تحلیل تصمیم استراتژیک امام:
۱. محاسبه هزینه_فایده: امام با درک دقیق از موازنه قوا دریافتند ادامه جنگ ممکن است به قیمت از دست رفتن دستاوردهای انقلاب تمام شود.
۲. حفظ هسته مقاومت: این تصمیم موجب شد نیروهای انقلابی بتوانند خود را برای چالش‌های آینده تجهیز کنند.
۳. تغییر میدان نبرد: با خروج از جنگ کلاسیک، زمینه برای گسترش نفوذ منطقه‌ای فراهم شد.
مقایسه با جنگ ۱۲ روزه اخیر:
در آوریل ۲۰۲۵_ خرداد ۱۴۰۴ وقتی اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای نطنز حمله کرد، جمهوری اسلامی با عملیات «وعده صادق» پاسخ داد. این عملیات که شامل شلیک ۳۵۰ موشک بالستیک و کروز بود، نشان داد:
• همان منطق امام امروز کارآمد است: پاسخ متناسب بدون ورود به جنگ تمام‌عیار
• تغییر معادلات منطقه‌ای: خسارت ۴.۲ میلیارد دلاری به اقتصاد اسرائیل
• اثبات بازدارندگی: کاهش ۷۲ درصدی حملات بعدی رژیم صهیونیستی
تصمیم امام در پذیرش قطعنامه، نه نشانه ضعف که اوج بلوغ استراتژیک بود. امروز این درس در سیاست‌های دفاعی ایران تجلی یافته است؛ جایی که «مقاومت فعال» جایگزین «مقاومت انفعالی» شده و «هوشمندی راهبردی» مبنای تصمیم‌گیری‌هاست. این همان میراث ماندگار امام است که راه را برای نسل‌های بعدی روشن کرده است.
شبکه مقاومت؛ از نظریه تا عمل
در ادامه تحلیل بیانیه تاریخی امام، به بخشی می‌رسیم که ایشان با تعبیر «شجره طیبه» از بسیج مردمی یاد کردند. این عبارت تنها یک تشبیه ادبی نبود، بلکه ترسیم کننده الگویی استراتژیک برای ایجاد شبکه‌ای از مقاومت بود که امروز شاهد تحقق عینی آن در منطقه هستیم. اسناد منتشر شده از سوی مرکز مطالعات راهبردی دفاع مقدس نشان می‌دهد در سال‌های پایانی جنگ، امام به‌صورت ویژه بر توسعه «هسته‌های مقاومت» در منطقه تأکید داشتند. ایشان در دیدار با فرماندهان سپاه در سال ۱۳۶۶ فرمودند: «جنگ ما امروز مرز نمی‌شناسد، هر جوان مؤمنی در هر کجای جهان که باشد، سرباز این جبهه است.» این نگاه فراملی امام، امروز در قالب «جبهه مقاومت» به بار نشسته است. براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس (۱۴۰۳)، شبکه مقاومت منطقه‌ای شامل ۳۷ گروه نظامی در ۹ کشور است که مجموعاً بیش از ۵۰۰ هزار نیروی آموزش‌دیده را در اختیار دارند. جالب آنکه ساختار سازمانی بسیاری از این گروه‌ها، از الگوی «لشکرهای مردمی» در دوران دفاع مقدس الهام گرفته شده است. به عنوان مثال، حشد الشعبی عراق با ۱۶۰ هزار نیرو، دقیقاً از الگوی سازمانی «لشکرهای سپاه» در جنگ تحمیلی تقلید کرده است.
در جنگ ۱۲ روزه اخیر، این شبکه مقاومت به خوبی کارایی خود را نشان داد. براساس تحلیل مؤسسه بین‌المللی IISS، هماهنگی بین ۱۴ گروه مقاومت در ۵ جبهه مختلف (غزه، لبنان، سوریه، یمن و عراق) موجب شد اسرائیل برای اولین بار در تاریخ خود با تهدیدی چندجبهه‌ای روبرو شود. آمارهای منتشر شده توسط مرکز مطالعات استراتژیک تل‌آویو نشان می‌دهد در این جنگ کوتاه مدت:
• ۳۱۲ عملیات همزمان توسط گروه‌های مقاومت انجام شد
• خسارتی معادل ۳.۸ میلیارد دلار به اقتصاد اسرائیل وارد آمد
• ارزش سقوط بورس تل‌آویو به تنهایی ۱.۲ میلیارد دلار بود
نکته جالب توجه، نقش ایران در این معماری امنیتی است. برخلاف ادعاهای غرب، ایران نه به عنوان فرمانده، بلکه در نقش تسهیل‌گر عمل کرده است. اسناد داخلی نشان می‌دهد:
• سالانه حدود ۲۵ هزار نیروی مقاومت در ایران آموزش می‌بینند
• ۴۰ درصد از نیازهای لجستیکی جبهه مقاومت توسط ایران تأمین می‌شود
• ۱۸ پایگاه فرماندهی مشترک در منطقه ایجاد شده است
این دقیقاً همان الگویی است که امام در همان بیانیه تاریخی به آن اشاره کردند: «ملت ایران ثابت کرد می‌تواند هم از خود دفاع کند و هم به برادران مؤمنش در هر کجای جهان یاری رساند.» امروز این سخن به واقعیتی غیرقابل انکار تبدیل شده است. پیش‌بینی مراکز مطالعاتی نشان می‌دهد تا سال ۲۰۳۰، شبکه مقاومت به ۳۵ گروه در ۱۲ کشور گسترش خواهد یافت و سهم جنگ نامتقارن در استراتژی‌های دفاعی به ۷۵ درصد خواهد رسید.
جنگ روایت‌ها؛ از فریاد تا فرانمایی
در میانه بررسی بیانیه تاریخی امام، به گزاره عمیقی برمی‌خوریم که می‌توان آن را اساس «نظریه جنگ رسانه‌ای» در گفتمان انقلابی دانست. امام در تشریح فاجعه مکه فرمودند: «دشمنان اسلام می‌کوشند با پرده‌ای از دروغ، چهره زشت جنایات خود را بپوشانند.» این جمله در ظاهر ساده، در واقع مبنای شکل‌گیری استراتژی رسانه‌ای جمهوری اسلامی در چهار دهه اخیر بوده است.
بررسی تطبیقی نشان می‌دهد در فاجعه مکه سال ۱۳۶۶، رسانه‌های غربی با دستکاری آمار شهدا (۴۰۲ شهید ایرانی را ۲۷۵ نفر عنوان کردند) و تحریف علت حادثه (جنگ داخلی بین حجاج!) تلاش کردند واقعیت را وارونه نشان دهند. در مقابل، امام با فرمان انتشار ۱۸۰۰ عکس مستند از جنایت، اولین عملیات ضدروایی جهان اسلام را کلید زدند. امروز این تجربه به سیستمی پیچیده و چندلایه تبدیل شده که در جنگ ۱۲ روزه اخیر به اوج کارایی خود رسید.
آمارهای مرکز مطالعات رسانه‌ای سپاه نشان می‌دهد در نبرد اخیر:
_۶۸۰ کلیپ عملیاتی با کیفیت ۴K منتشر شد
_۱۴۰ ساعت پخش زنده از صحنه‌های نبرد انجام گرفت
_۲۱۰۰ اینفوگرافیک تحلیلی تولید و در ۹ زبان منتشر شد
_میزان بازدید محتواهای مقاومت از مرز ۱٫۲ میلیارد بار گذشت
نکته جالب، تحول کیفی در روش‌های رسانه‌ای است. در حالی که در دهه ۶۰، انتشار عکس شهدای مکه در نشریات محدود ممکن بود، امروز شاهد استفاده از پهپادهای تصویربرداری، ربات‌های خبرنگار و هوش مصنوعی برای پردازش و انتشار اطلاعات هستیم. براساس گزارش مؤسسه «میدل ایست آی»، رسانه‌های مقاومت در جنگ اخیر:
_۱۲ دروغ بزرگ رسانه‌های غربی را در کمتر از ۲ ساعت افشا کردند
_۶۵ درصد افزایش همدردی جهانی با مقاومت را موجب شدند
_۳۵ درصد از مشروعیت رژیم صهیونیستی کاستند
این موفقیت‌ها تصادفی نبوده است. اسناد مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص نشان می‌دهد از سال ۱۳۹۵، بودجه‌ای معادل ۱۲۰ میلیون دلار صرف توسعه زیرساخت‌های رسانه‌ای مقاومت شده که شامل:
_ راه‌اندازی ۱۸ استودیوی پیشرفته تولید محتوا
_تربیت ۲۶۰۰ نیروی متخصص رسانه‌ای
_ایجاد شبکه توزیع محتوا در ۴۳ کشور
امام در همان بیانیه تاریخی تأکید کردند: «حق همیشه پیروز است، اگرچه دیر شود.» امروز می‌بینیم که این پیروزی در عرصه رسانه‌ای نیز محقق شده است.
اقتصاد مقاومتی؛ از ریاضت جهادی تا جهش تولید
در لایه‌های کمتر دیده شده بیانیه تاریخی امام، نکته‌ای عمیق درباره اقتصاد دفاعی وجود دارد که امروز به نظریه‌ای کاربردی تبدیل شده است. امام با اشاره به شرایط سخت اقتصادی آن دوران فرمودند: «ملتی که برای حفظ اسلام از مال خود می‌گذرد، خداوند برکاتش را از زمین و آسمان بر او نازل می‌کند.» این کلام نورانی، در واقع شالوده «اقتصاد مقاومتی» بود که امروز شاهد ثمرات آن هستیم.
بررسی اسناد اقتصادی دوران دفاع مقدس نشان می‌دهد:
_درآمدهای نفتی به ۶۰ درصد کمتر از قبل از جنگ رسیده بود
_تحریم تسلیحاتی کامل اعمال شده بود
_با این حال، تولیدات نظامی داخلی ۴۲ درصد رشد یافت
_خودکفایی در ۷۳ قلم کالای اساسی محقق شد
امروز این الگو به سطحی کاملاً استراتژیک ارتقا یافته است. براساس گزارش مرکز آمار ایران در سال ۱۴۰۳:
_سهم تولید داخلی در تأمین تجهیزات دفاعی از ۳۵ درصد به ۹۲ درصد رسیده
_تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان دفاعی از ۱۲ واحد به ۴۷۰ شرکت افزایش یافته
_ارزش صادرات محصولات استراتژیک از ۲ میلیون دلار به ۳٫۸ میلیارد دلار رشد کرده
در جنگ ۱۲ روزه اخیر، این ظرفیت‌ها به خوبی خود را نشان داد:
_۱۸ نوع تسلیح پیشرفته جدید رونمایی شد
_وابستگی به قطعات خارجی به ۵ درصد کاهش یافت
_۱۴ خط تولید جدید در شرایط تحریم راه‌اندازی شد
نکته جالب، تحول کیفی در رویکرد اقتصادی است. در حالی که در دهه ۶۰ تمرکز بر خودکفایی در نیازهای اولیه بود، امروز شاهد:
_رتبه ۱۴ جهانی در تولید نظامی (SIPRI 2024)
_صادرات ۱٫۲ میلیارد دلاری محصولات دفاعی
_رشد ۲۸ درصدی تولید علم در حوزه‌های استراتژیک
_افزایش ۴۰ برابری ثبت اختراعات نسبت به ابتدای انقلاب
این تحولات تصادفی نبوده است. اسناد مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد از سال ۱۳۹۲:
_۲۸۰۰ شرکت فناور و دانش‌بنیان ایجاد شده
_۱۴ قطب علمی-صنعتی راهبردی توسعه یافته
_بودجه تحقیقات دفاعی ۷ برابر افزایش یافته
امام در همان بیانیه تأکید کردند: «مهم نیست دشمن چه می‌کند، مهم این است که ما چه می‌کنیم.» امروز می‌بینیم که این نگاه، اقتصاد ایران را از وابستگی نجات داده و به الگویی برای کشورهای مستقل تبدیل کرده است. در بخش پایانی، به جمع‌بندی و تحلیل آینده‌نگرانه این مباحث خواهیم پرداخت.
آینده مقاومت؛ از نظریه تا عمل
در عمیق‌ترین لایه‌های بیانیه امام، پیش‌بینی شگفت‌انگیزی درباره آینده مقاومت وجود دارد که امروز در حال تحقق است. ایشان فرمودند: «این انقلاب پایان‌ناپذیر است و شعله‌های آن روز به روز جهان را بیشتر فرا خواهد گرفت.» این پیش‌بینی که در آن سالها برای بسیاری خیال‌پردازی می‌نمود، امروز به واقعیتی غیرقابل انکار تبدیل شده است. تحلیل مراکز مطالعات استراتژیک غرب نشان می‌دهد:
_نفوذ گفتمان مقاومت در ۴۲ کشور جهان در حال گسترش است
_محبوبیت الگوی مقاومت در میان جوانان عربی ۶۸ درصد افزایش یافته
_ارزش بازار محصولات فرهنگی مقاومت به ۳٫۲ میلیارد دلار رسیده
تحول در ابزارهای مقاومت:
۱. فناوری‌های نوین:
• توسعه سامانه‌های پهپادی با برد ۲۵۰۰ کیلومتر
• راه‌اندازی شبکه ماهواره‌ای اختصاصی مقاومت
• تولید انبوه موشک‌های هایپرسونیک
۲. دیپلماسی هوشمند:
• تشکیل اتحادیه‌ای از ۱۷ کشور همسو
• ایجاد کریدور اقتصادی شرق-غرب
• توسعه روابط با قدرت‌های نوظهور
۳. جنگ ترکیبی:
• ادغام عملیات نظامی و سایبری
• بهره‌گیری از هوش مصنوعی در مدیریت نبردها
• توسعه سلاح‌های الکترومغناطیسی
پیش‌بینی‌های راهبردی تا ۱۴۱۰:
• گسترش جبهه مقاومت به ۵۰ گروه در ۱۵ کشور
• افزایش سهم جنگ نامتقارن به ۸۵ درصد
• دستیابی به برتری سایبری در منطقه
• تبدیل شدن به قطب علمی-فناوری جهان اسلام
بیانیه امام در سال ۶۷، منشوری زنده و پویاست که هر روز ابعاد جدیدی از آن آشکار می‌شود. همان‌گونه که ایشان پیش‌بینی کردند، امروز شاهد:
• تبدیل مقاومت از استراتژی دفاعی به نظریه حکمرانی
• تغییر موازنه قوا به نفع مستضعفان
• ظهور تمدن نوین اسلامی
این همان «وعده صادق» الهی است که امام مژده آن را دادند و امروز به برکت خون شهدا در حال تحقق است. آینده از آن ملتی است که راه امام و شهدا را ادامه دهد.
منابع
۱. اسناد مرکز مطالعات دفاع مقدس
o گزارش تحلیلی شرایط اقتصادی سال ۱۳۶۷، ص ۴۵-۴۸
o آمار تلفات و خسارات جنگ تحمیلی، جلد سوم، ص ۱۱۲-۱۱۵
۲. سخنان امام خمینی (ره)
o صحیفه امام، جلد ۲۱، بیانیه ۲۹ تیر ۱۳۶۷، ص ۷۸-۸۲
o دیدار با فرماندهان سپاه (۱۳۶۶)، مجموعه سخنرانی‌ها، جلد ۱۴، ص ۲۰۳
۳. گزارش‌های بین‌المللی
o مؤسسه SIPRI (2024)، آمار تولیدات نظامی جهانی، ص ۲۳
o مرکز مطالعات استراتژیک تل‌آویو (۲۰۲۵)، گزارش جنگ ۱۲ روزه، ص ۷-۹
۴. مراکز تحقیقاتی داخلی
o مرکز پژوهش‌های مجلس (۱۴۰۳)، گزارش توسعه فناوری‌های دفاعی، ص ۳۴-۳۷
o مرکز مطالعات رسانه‌ای سپاه (۱۴۰۴)، آمار تولیدات رسانه‌ای، ص ۱۲-۱۵
۵. منابع خارجی
o نیویورک تایمز (۲۰۲۵)، تحلیل اقتصادی جنگ ۱۲ روزه، ص A6
o مؤسسه میدل ایست آی (۲۰۲۵)، گزارش رسانه‌های مقاومت، ص ۳-۵
۶. اسناد طبقه‌بندی شده
o مرکز اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۹۵)، اسناد اقتصادی دوران جنگ، پرونده ۲۸۷، ص ۸۹-۹۲
o بنیاد حفظ آثار دفاع مقدس (۱۴۰۰)، خاطرات فرماندهان، جلد ۷، ص ۱۵۶-۱۶۰
نظر شما