سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، طاهره مهری- اصولاً تاریخ در جهان امروز سرچشمهای برای تولید قدرت سیاسی و منبعی برای خلق ارزش اقتصادی است. تاریخ مردم را در یک کشور متحد میسازد، به حضورشان در پهنهای از تاریخ و جغرافیا مشروعیت میبخشد و غلبه آنها بر ادعاهای مردمی دیگر را که چشمی به خاک و مالشان دوختهاند، ممکن میسازد. پیرامون اینکه برای مطالعه تاریخ بهتر است از کدام کتاب آغاز کنیم با دکتر عباس پناهی، دانشیار تاریخ و مطالعات ایرانشناسی دانشگاه گیلان به گفتوگو نشستیم که در ادامه میخوانید:
اولین کتاب تاریخی که خواندید کدام کتاب بود؟
کاملاً به یاد ندارم نخستین کتاب تاریخی که خواندم کدام کتاب بود، اما به یاد دارم که کتاب «تاریخ ایران باستان» مرحوم حسن پیرنیا جزء نخستین کتابهایی بود که خواندم. این کتاب مشتمل بر تاریخ ایران از دوره پیش از پیش از تاریخ تا پایان ساسانیان را دربرمیگیرد. تقریباً میتوان گفت که یکی از بهترین کتابهایی است که مطالعه آن هم برای قشر غیرمتخصص علاقهمند به تاریخ که صرفاً علم تاریخ را به صورت رشته تخصصی دنبال نمیکنند هم مفید است و هم کسانی که در رشته تاریخ تحصیل میکنند نیز میتوانند این کتاب را مطالعه کنند. با اینکه چند دهه از عمر نگارش این کتاب میگذرد با این حال باز هم کتاب بسیار ارزشمندی است، این کتاب در سه جلد تالیف شده است. در دهه چهل نیز یک تک جلدی از این کتاب منتشر شد. به نظر من کسی که میخواهد در مورد تاریخ ایران باستان مطالعاتی داشته باشد، میتواند به مطالعه این کتابها بپردازد. نکته مهم از نظر من این است که ما برای بازتعریف هویت ایرانی چاره و گریزی نداریم جز اینکه به مطالعه این کتابها که گویای دستاوردهای فخرآمیز باستانیمان است، بپردازیم، زیرا این کتابها ما را از گذشته تاریخیمان آگاه میکند.
در کل انتظار ما از تاریخ چه باید باشد؟
با توجه به اینکه آموزش تاریخ در مدارس روشمند و علمی نیست و دغدغهای هم برای آموزش صحیح تاریخ وجود ندارد، چارهای نیست مگر اینکه از مجاری مختلف فرهنگی، شیوه آموزش تاریخ برای همگان را که بر اساس تاریخ واقعی ایران بوده است، روایت کنیم.
تاریخ ایران مجموعهای از روزهای پرافتخار و روزهای شکست است که اتفاقاً روزهای شکست ما دستکمی از روزهای افتخار نداشت، چرا که توانستیم شکستها را تبدیل به پیروزی کنیم و از درون شکستها یک موفقیت و تجربه جدیدی بسازیم. ایرانیان بعد از اینکه از دشمنان خود متحمل شکستهای تاریخی بزرگ شدند، به کنجی نخزیدند بلکه با تفکر و فرهنگ غنی خود راه، چارهای و الگویی آفریدند و همین مسئله موجب مانایی و پایایی تاریخ ایران شده است. فرهنگ ایران در تاریخ برگ زرین و دستاوری پرافتخار بوده که حتی مهاجمانی به دور از سنت فکر، فرهنگ و تاریخ چون؛ تازیان، مغولان، تاتاران و دیگران را مقهور خود ساخت.
بهترین کتاب یا کتابهای تاریخ برای شروع مطالعه تاریخی کدام کتابها هستند؟
با وجود اینکه کتاب «تاریخ ایران باستان» مرحوم حسن پیرنیا را توصیه کردم با این حال با توجه به اینکه دوره کاری من قاجار و پهلوی است، از این دوره نیز چند کتاب هست که از اهمیت بسیاری برخوردار است. مشروطه یکی از مهمترین وقایع مهم تاریخ معاصر ما بوده است و باید در مورد مشروطه دانست. بنابراین من توصیه میکنم علاقهمندان به مطالعه کتاب کم حجم «انقلاب مشروطیت ایران» اثر محمد اسماعیل رضوانی را مطالعه کنند. چون برای همگان میسر نیست که تاریخ مشروطه کسروی را بخوانند، هر چند که توصیه میکنم حتماً کتاب «تاریخ مشروطه» کسروی خوانده شود. کتاب مرحوم رضوانی ۱۵۰ صفحه و بسیار مختصر و با قلم بسیار روان نوشته شده است که برای همگان قابل فهم است. در این کتاب جاودان یاد رضوانی، علاوه بر پرداختن به مشروطیت، به چرایی وقوع مشروطه و همچنین دلایل اینکه برخی در آن دوره با استبداد همگام شده تا اندیشه مشروطهخواهی را براندازند، با زبانی ساده و گویا تحلیل کرده که بسیار ارزشمند است. این کتاب کلید و فهم بسیاری از مسائل و پرسشهای آن دوره را در اختیار خواننده قرار میدهد.
کتاب «ریشههای انقلاب ایران» اثر نیکی ر کدی را نیز برای خواندن توصیه میکنم. برای درک تحولات مشروطه و پس از آن آثار دکتر سهراب یزدانی مانند «مجاهدان مشروطه» و «کودتاهای ایران» را بخوانند. این کتابها کتابهای بسیار ارزشمندی است که قابل توصیه برای خواندن است. ایرانیان و اندیشه تجدد پژوهش جمشید بهنام، ایران در عصر قاجار، علی اصغر شمیم، و برای تاریخ اسلام نیز کتاب «بامداد اسلام» زرینکوب توصیه میشود.
چرا به مطالعه در زمینه تاریخ علاقهمند شدهاید؟
شاید باورش سخت باشد، ولی من از دبیرستان به تاریخ علاقهمند بودم. آن زمان نمیدانستم که علم تاریخ موجب افزایش دانایی و تجربه انسان میشود و تجربیات قرنها زندگی انسانها در اختیارش قرار میدهد، بلکه از دریچه آگاهی از گذشته تاریخی مرا مجذوب خود کرد. همواره شکست ایرانیان از تازیان با آنهمه شکوه برایم پرسشی اساسی بوده و شکستهای تاریخی ایرانیان از روسها و آغاز تحتالحمایگی ایران از روس و انگلیس. برایم پرسش بوده، چرا ما چنین شدیم. این پرسشهای اولیه نقش مهمی در گرایش من به تاریخ داشت. یافتن علتهای این شکستها؟!!! بعدها که اوایل دهه هفتاد در رشته تاریخ پذیرفته شدم با کتاب «تاریخ در ترازو» اثر جاویدان یاد عبدالحسین زرینکوب آشنا شدم و این کتاب را برای درس روش تحقیق خواندم. در این کتاب مرحوم زرینکوب نکتهای را بیان کرد که برای من بسیار ارزشمند است و آن نکتهای است که ابتدا گفتم «تاریخ تجربیاتی را در اختیار یک جوان قرار میدهد که او را به بلندای تاریخ آگاه نموده و تجربه پیران را در اختیار او مینهد.» یعنی تجربه این تجربهگرایی برای من بسیار اهمیت داشت.
زیرا ما آنچه که از تاریخ در دبیرستان خواندیم یا الان هم در جامعه موجود بوده و هم در مدارس تدریس میشود، تحت عنوان عبرتگرایی است. حتی به یاد دارم که بر جلد کتابهای دوران ما نوشته بود، تاریخ آیینه عبرت. در حالیکه تاریخ عبرت نیست، این نگاه ابن خلدونی است. اگر تاریخ عبرت بود، اینهمه تجربیات زشت و رفتارهای نادرست در زندگی انسانها و جوامع روی نمیداد.
این در حالی است که مرحوم زرینکوب معتقد بود که تاریخ با خود عبرت نمیآورد زیرا اگر بحث عبرت بود، این همه تسلسل حکومتها، این همه اشتباه در تاریخ، این همه جنگها و این همه بگیر و ببندها و خشونتها وجود نداشت. تاریخ تجربهای در اختیار انسانها قرار میدهد، به قول معروف خواه پند گیر و خواه ملال. بنابراین جوامعی میتوانند به توسعه دست پیدا کنند و از منجلابهایی که در آن گرفتار بودند، گذر کنند و از مشکلاتشان برهند که از این تجربهها استفاده کنند و وارد دور باطل نشوند. از این رو بود که من به تاریخ علاقهمند شدم و با خواندن جریانهای فکری، سیاسی و اجتماعی علاقهام به تاریخ افزایش یافت. معمولاً تاریخ در کشور ما اینگونه برای بچههای ما بازگو شده است که این شاه، آن سلسله و…، در حالیکه تاریخ، تسلسل سلسلهها نیست. در مجموع انتظار ما باید از تاریخ این باشد که تجربهگرایی را وارد سیستم آموزشی مدارس کنیم و اینکه تاریخ به صورت اهورا و اهریمنی نشود، یعنی اینکه جریانی خوب و جریانی بد تلقی شود. تاریخ را باید به عنوان یک ظرفی برای جامعه قرار بدهیم که باعث غرور نشود. هر زمانی که بتوانیم تاریخ را در جامعه درست بازتاب بدهیم، باعث میشود که غرور ملی ما احیاء شود و بنابراین نقش موثری در آینده ساختار اجتماعی و آینده جامعه خواهد داشت.
به نظر من نوجوانان برای علاقهمند شدن به تاریخ باید شروع به خواندن زندگینامهها کنند. مجموعههایی در گذشته با عنوان «از ایران چه میدانم» چاپ میشد که به صورت خلاصه زندگینامه شخصیتهای بزرگ را منتشر میکرد که به نظرم بسیار ارزشمند است. به نوعی میتوان گفت این کتابهای کم حجم برای قشر میانسال که مقداری دانش اولیه دارند، مناسب هستند. کتاب یک جلدی «تاریخ ایران باستان» مرحوم حسن پیرنیا را به شدت توصیه میکنم.
آثار مرحوم عبدالحسین زرینکوب مانند «تاریخ مردم ایران» یا «دو قرن سکوت» یا آثار کسروی مانند «تاریخ مشروطه» بسیار ارزشمند است. برای دستیابی به دانش تاریخ از دوره پهلوی مطالعه کتاب «ایران، برآمدن رضاخان» اثر سیروس غنی بسیار ارزشمند است. کتاب «انقلاب مشروطیت ایران» اثر محمد اسماعیل رضوانی هم کتاب خوبی است که سازوکار ایران را میتوانیم از آن متوجه شویم. برای مطالعه در زمینه تاریخ اسلام کتاب «تاریخ تحلیلی اسلام» سیدجعفر شهیدی کتاب ارزشمندی است که برای مطالعه توصیه میکنم.
برای شناخت دوره صفویه نیز کتاب «ایران در دوره صفویه» راجر سیوری را توصیه میکنم. این کتاب یک پژوهش جامع درباره تاریخ سلسله صفویه در ایران است که به بررسی ریشههای خاندان صفوی، قدرتگیری آنها، دوره اوج و زوال این سلسله میپردازد. آثار مرحوم عبدالحسین نوایی نیز کتابهای ارزشمندی است، کتاب «ایران و جهان» مرحوم نوایی به زبان ساده نوشته شده و از نگاه سیاحان کتاب ارزشمندی است.
نظر شما