سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - آناهید خزیر: کتاب «سفال شهر سوخته» نوشته سیدمنصور سیدسجادی با همکاری حسین مرادی و طراحی ساره امینی از سوی انتشارات دادکین منتشر شد.

این کتاب نقبی است به هنر سفالگری مردمی در سیستان که امروزه تنها نشان این تمدن باشکوه به صورت سایتی باستانی باقی مانده است. محوطه شهر سوخته در سی‌وهشتمین اجلاس یونسکو در تاریخ ۲۲ ژوئن ۲۰۱۴ مطابق با ۱ تیر ۱۳۹۳ به‌عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت شد. این محوطه باستانی هفدهمین اثر تاریخی ایران در فهرست یونسکو محسوب شده و با قدمتی پنج هزارساله هم‌اکنون یکی از پیشرفته‌ترین شهرهای باستانی دنیا شناخته می‌شود.

سیدمنصور سیدسجادی، باستان‌شناس پیشکسوت و شناخته‌شده یکی از مستمرترین کاوش‌های باستان‌شناسی ایران را در این محوطه تاریخی انجام داده و این کتاب دستاورد سال‌ها تحقیق و پژوهش این استاد باستان‌شناسی است.

در پیشگفتار این کتاب آمده است: «کاوش در گورستان‌ها برای تبیین تاریخ یک جامعه باستانی از اهمیت بسیاری برخوردار است. برخی به اشتباه بر این تصورند که کلیه گورهای باستانی شبیه هم هستند و با کاوش تعداد اندکی از آن‌ها می‌توان به نتایج علمی دلخواهی رسید.» این در حالی است که هر گورمی‌تواند رازی از چگونگی زیست این تمدن کهن را آشکار کند و بر علم ما بیافزاید.

در کاوش‌های شهر سوخته و در حفاری ۸۰ گمانه به ابعاد گوناگون، تعداد ۹۷۲ تدفین به دست آمده که بزرگترین مجموعه بقایای انسانی برای مطالعه فیزیکی مردمان باستانی یا عصر مفرغ در تمام فلات ایران به شمار می‌رود.

این گورستان با ۲۵ هکتار مساخت یکی از بزرگترین گورستان‌های دوران آغاز تاریخی ایران است. تا کنون حدود ۵۵۰۰ مترمربع از مساحت گورستان حفاری شده و با احتساب تقریباً یک قبر در هر ۶ متر مربع تعداد کل قبور شهر بین ۳۷۵۰۰ تا ۴۰ هزار قبر و تعداد اسکلت‌های انسانی موجود حدود ۶۰ هزار اسکلت تخمین زده شده است. سفال از عمده‌ترین مواد فرهنگی برای شناسایی و تاریخ‌گذاری محوطه‌های پیش از تاریخ است. در همین رابطه ماریتسیو توزی، باستان‌شناس ایتالیایی نوشته: «یکی از موارد بسیار مهم و محسوس در بررسی‌هایمان در زمینه توسعه و پیشرفت فرهنگی شهر سوخته از طریق مطالعه سفال به دست می‌آید.»

شهر سوخته از جاهای دیدنی زابل به شمار می‌رود که در گذشته شاه‌راه ارتباطی شبه‌قاره هند و آسیای مرکزی با تمدن‌های حاشیه خلیج فارس بود. در حقیقت شهر سوخته بخش وسیعی از تمدن کهن ایران و ریشه‌های فرهنگی شرق فلات ایران را در بر می‌گیرد و مرکز شهرنشینی در عهد باستان به شمار می‌رود. شهر سوخته یکی از بزرگ‌ترین شهرهای ایران باستان و از مهم‌ترین تمدن‌های شرق فلات ایران نیز بوده است و اطلاعات جامعی در خصوص فرهنگ، اقتصاد و اجتماع ایران باستان در دشت سیستان ارائه می‌دهد. در بررسی‌های باستان‌شناسی در شهر سوخته و مطالعات گسترده تاریخ‌شناسان در این خطه، سیر تحول چشمگیری در زمینه‌های بازرگانی داخلی، تجارت خارجی، شهر نشینی و معماری، پزشکی، هنر، کشاورزی، جانور شناسی، زمین‌شناسی و همه علوم وابسته به این موارد، در این منطقه به چشم می‌خورد.

شهر سوخته با تمدنی به قدمت ۵۰۰۰ سال از پیشرفته‌ترین شهرهای باستانی با علوم پیشرفته، هنرهای متنوع و صنعت پررونق بوده است و تمدن این منطقه هم ردیف با تمدن جیرفت و دوران برنز است. دوره‌های مختلف شهرنشینی در این شهر باستانی در فاصله زمانی ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ سال پیش از میلاد بررسی شده‌اند و بر اساس شواهد یافت شده، حیات شهر سوخته را به چهار دوره تقسیم کرده‌اند که شامل پایه گذاری شهر، رشد و شکوفایی، شروع زوال و دوره نابودی شهر می‌شود.

از شهر سوخته با نام‌های دیگری از قبیل «شهر هنر»، به‌دلیل کشف آثار برجسته هنری و صنایع دستی و «شهر علم»، به سبب کشف یافته‌های برجسته علمی به‌خصوص در زمینه علم پزشکی نیز یاد می‌شود؛ اما یکی از جالب‌توجه‌ترین نکات درباره شهر سوخته، عدم وجود برج و باروهای جنگی در این شهر برخلاف شهرهای اطراف آن است. شهر سوخته دروازه هم نداشته است که نشان از تعامل ساکنان آن با شهرهای اطراف می‌دهد. عدم وجود سلاح‌های جنگی در میان وسایل کشف شده از این منطقه نیز، بر این مطلب صحه می‌گذارد و به همین دلیل به شهر سوخته لقب «شهر صلح» را نیز داده‌اند.

اشیای ارزشمند کشف شده در شهر سوخته، از تنوع هنرهای گوناگون مانند سفال‌گری، خراطی، جواهرسازی و بافندگی در شهر سوخته خبر می‌دهند. از سال ۱۹۶۷ میلادی، یعنی در حدود ۵۳ سال پیش، باستان‌شناسان انگلیسی و ایتالیایی کار حفاری و کاوش در محدوده شهر سوخته را آغاز کردند. بعد از انقلاب پس از وقفه‌ای طولانی، از سال ۱۳۷۴ کاوش‌های باستان‌شناسی زیر نظر اساتید ایرانی و با سرپرستی سید منصور سید سجادی ادامه پیدا کرد. در حال حاضر نیز شهر سوخته منبع مطالعاتی برجسته‌ای در میان پژوهشگران محسوب می‌شود و ظرفیت‌های گسترده پژوهشی آن پایان ناپذیر است.

در لوحه‌های یافت شده از تمدن سومری، نام شهرهای محل اقامت این اقوام آمده است. در این فهرست شهری با نام «ارته» به چشم می‌خورد که از توصیف‌های موجود درباره این شهر، احتمال می‌رود که همان شهر سوخته باشد. برخی از باستان‌شناسان نام اصلی شهر سوخته را «ارته» می‌دانند؛ اما در این زمینه هنوز پاسخ قطعی وجود ندارد. تحقیق برای پی بردن به نژاد مردم شهر سوخته نیز به‌صورت محرمانه در جریان است و در حال حاضر نتیجه‌ای برای این سؤال هم وجود ندارد. نظریه ارتباط شهر سوخته و موجودات فضایی به‌دلیل ناشناخته ماندن نژاد مردم این سرزمین باستانی و کشف اجساد با اسکلت‌های بزرگ و وسایل ناشناخته در سال‌های گذشته مورد توجه بعضی از باستان‌شناسان بوده است، که البته هیچ شواهد علمی در این زمینه وجود ندارد.

عمر دوران شکوفایی شهر سوخته در حدود ۳۰۰ سال و بین سال‌های ۲۵۰۰ تا ۲۲۰۰ پیش از میلاد بوده است و مردم باستان در بازه‌ای در حدود ۱۴۰۰ سال در این منطقه زندگی می‌کردند. برخلاف اقلیم امروزی منطقه شهر سوخته، در گذشته این شهر بسیار سرسبز و پرآب و شغل اکثر مردم شهر سوخته کشاورزی و صنعتگری بوده است. ساخته شدن شهر در آبرفت‌های مصب رودخانه هیرمند، زمین‌های این منطقه را به مناطقی حاصلخیز برای کشاورزی تبدیل کرده بود و وجود عناصر طبیعی مانند رود هیرمند، دریاچه هیرمند و کوه خواجو در اطراف شهر سوخته، بر محبوبیت این منطقه می‌افزود.

شهر سوخته با تمدن پنج هزار ساله یکی از بزرگ‌ترین شهرهای ایران باستان و از مهمترین تمدن‌های شرق فلات ایران است که در بررسی‌های باستان‌شناسی و مطالعات گسترده تاریخ‌شناسان در این خطه، سیر تحول چشمگیری در زمینه‌های بازرگانی داخلی، تجارت خارجی، شهر نشینی و معماری، پزشکی، هنر، کشاورزی، جانورشناسی، زمین‌شناسی و علوم وابسته در این منطقه به چشم می‌خورد.

کشف نخستین پویانمایی (انیمیشن) جهان در شهر سوخته

باستان‌شناسان هنگام کاوش در گور پنج هزار ساله جامی را یافتند که نقش یک بُز و یک درخت روی آن دیده می‌شد، آن‌ها پس از بررسی این شی دریافتند نقش روی جام بر خلاف دیگر آثار به دست آمده از محوطه‌های تاریخی شهر سوخته، تکراری هدفمند دارد، به گونه‌ای که حرکت یک بُز به سوی درخت را نشان می‌دهد. هنرمندی که جام سفالین را بوم نقاشی خود قرار داده، توانسته است در پنج حرکت، بزی را طراحی کند که به سمت درخت حرکت و از برگ آن تغذیه می‌کند.

باستان‌شناسان با نزدیک کردن این تصاویر به یکدیگر موفق شدند نمونه‌ای از تصویری متحرک را در قالب فیلم ۲۰ ثانیه‌ای به دست آورند، بز از جمله حیواناتی است که در رسیدن به ارتفاعات ماهر است و می‌تواند با حرکت جهشی به سمت بالا بجهد که هنرمند نقاش شهر سوخته با دقت و زبردستی موفق شد جهش این بز را به تصویر بکشد. این جام که از آن برای نوشیدن استفاده می‌شده ۱۰ سانتی‌متر ارتفاع دارد و بر یک پایه استوار شده است.

کشف نخستین چشم مصنوعی جهان در شهر سوخته

برای نخستین بار در شهر سوخته یک چشم مصنوعی با پیشینه چهار هزار و ۸۰۰ سال کشف شد، این چشم مصنوعی متعلق به زنی ۲۵ تا ۳۰ ساله در یکی از گورهای شهر سوخته مدفون شده و بر روی جمجمه او قرار داشته است. چشم مصنوعی یافت شده در چشم چپ این زن کار گذاشته شده و با وجود گذشت زمان هنوز سالم مانده است.

جنس این چشم مصنوعی به طور کامل مشخص نشده اما به نظر می رسد در ساخت آن از قیر طبیعی مخلوط به نوعی چربی جانوری استفاده شده است. بر روی این چشم مصنوعی ریزترین مویرگ های داخل چشم توسط مفتول های طلایی به قطر کمتر از نیم میلی متری طراحی شده و مردمک این چشم نیز در وسط طراحی شده و تعدادی خطوط موازی که تقریباً یک لوزی را تشکیل می دهند پیرامون مردمک دیده می شود.

کشف قدیمی‌ترین تخته نرد جهان در شهر سوخته

کهن ترین تخته نرد جهان از گور باستانی شماره ۷۶۱ در شهر سوخته به همراه ۶۰ مهره پیدا شده است.این تخته نرد؛ بسیار قدیمی تر از تخته نردی است که در گورستان سلطنتی «اور» در میان رودان (بین النهرین) پیدا شده بود.

این تخته نرد از جنس آبنوس و به شکل مستطیل ساخته شده است و بر روی آن یک مار که ۲۰ بار به دور خود حلقه زده و دمش را در دهان گرفته، نقش بسته است.

این تخته نرد ۲۰ خانه بازی و ۶۰ مهره دارد و مهره ها که در یک ظرف سفالی در کنار تخت نرد قرار داشتند از سنگ های رایج شهر سوخته یعنی لاجورد، عقیق و فیروزه ساخته شده اند.

کتاب «سفال شهر سوخته» نوشته سیدمنصور سیدسجادی دربردارنده عکس‌های رنگی از سفال‌ها در قطع رحلی، جلد شومیز در ۲۶۵ صفحه و قیمت ۸۸۰ هزار تومان از سوی انتشارات دادکین منتشر شد.