سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): سیدحسین یادگارنژاد، نویسنده و پژوهشگر ادبیات پایداری، سال‌هاست که در تلاش است تا روایت‌های جنگ را از زاویه‌ای دیگر بررسی کند؛ از نقش زنان و خانواده‌ها گرفته تا اهمیت روایت‌های شفاهی رزمندگان. در این گفت‌وگو، او از چالش‌های نگارش در حوزه دفاع مقدس، غفلت از برخی جنبه‌های جنگ، وضعیت بازار کتاب و ضرورت بهره‌گیری از ابزارهای نوین برای انتقال این مفاهیم به نسل جدید سخن می‌گوید.
به نظر شما مهمترین چالش در حوزه نگارش کتاب‌های مرتبط با دفاع مقدس چیست؟
یکی از مهمترین چالش‌هایی که در این حوزه وجود دارد، نگاه کلی‌گرایانه به دفاع مقدس است. معمولاً وقتی از جنگ صحبت می‌شود، تنها به عملیات‌ها، تاکتیک‌های نظامی و قهرمانی‌های رزمندگان پرداخته می‌شود، در حالی که بسیاری از ابعاد اجتماعی، فرهنگی و فردی جنگ مغفول مانده است. ما باید سعی کنیم خاطرات و خرده روایت‌های رزمندگان را به شیوه‌ای شخصی‌تر و تخصصی‌تر ارائه دهیم تا مخاطب بتواند ارتباط بیشتری با آن برقرار کند. چالش دیگری که در این راستا وجود دارد، تقدس گرایی و انحصاری کردن این دوره و کلیشه‌ای شدن آن است. وقتی همه چیز را بخواهیم به سان یک قصه ماورایی و دور از ذهن بیان کنیم و به ترس‌ها، دردها، هوس‌ها، عشق‌ها و… نپردازیم و یا اجازه پرداختن نداشته باشیم، همه چیز رنگ غیرواقعی می‌گیرد.
آیا در آثار شما توجهی به نقش زنان در دفاع مقدس شده است؟
بله، ولی عموماً در ادبیات پایداری، نقش زنان کمتر مورد توجه قرار گرفته و من هم به آن اندازه که شایسته است، به این مهم نپرداخته‌ام، چون محدودیت‌های فراوانی در این مسیر پیش روی ماست. در حالی که زنان در جنگ نه‌تنها نقش پشتیبانی داشتند، بلکه در حوزه‌هایی مانند تربیت فرزندان، حفظ بنیان خانواده و حتی فعالیت‌های امدادی و پزشکی در جبهه نقش کلیدی ایفا کردند. ما هیچ گاه از چشم انتظاری زنان، ترس‌شان از نیامدن عزیزان‌شان، دلشوره‌ها، عشق‌ها و نفرت‌هایشان نگفته‌ایم. این موضوع در بسیاری از منابع دیده نشده و یا کمتر دیده شده و من سعی کرده‌ام این نقیصه را تا حدودی در آثارم جبران کنم.
چرا زنان در روایت جنگ غایب‌اند؟
در حالی که جنگ تحمیلی تنها به میدان‌های نبرد محدود نبود، نقش زنان در روایت‌های دفاع مقدس همچنان کم‌رنگ است. آنان نه‌تنها در پشت جبهه، بلکه در خطوط مقدم نیز حضور داشتند؛ از امدادگری و حمایت روحی و روانی گرفته تا مقاومت در شهرهای جنگ‌زده. با این حال، بسیاری از آثار ادبی و مستندهای تاریخی، این نیمه پنهان جنگ را نادیده گرفته‌اند و این موضوع برمی‌گردد به ضعف‌ها و چالش‌های فرهنگی و سوء برداشت عمومی جامعه از مطرح شدن چهره‌های بانوان در این مقطع تاریخی.
آیا زمان آن نرسیده است که روایت دفاع مقدس را از نگاه زنان نیز بازگو کنیم؟
ادبیات پایداری همواره تلاشی برای ثبت خاطرات، واقعیت‌ها و ناگفته‌های دفاع مقدس بوده است، اما همه ابعاد این رویداد تاریخی به درستی بازتاب نیافته‌اند. بسیاری از آثار منتشر شده، بر تاکتیک‌های نظامی و قهرمانی‌های رزمندگان تمرکز دارند، در حالی که ابعاد اجتماعی، فرهنگی و انسانی جنگ، آن هم در میان خانواده‌ها و معظلات و دردها و خوشی‌های آنها کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
شما اشاره کردید که روایت‌های شفاهی از جنگ باید بیشتر مورد توجه قرار بگیرد. چرا این نوع روایت‌ها اهمیت دارند؟
روایت‌های شفاهی به دلیل ارتباط مستقیمی که با تجربه شخصی رزمندگان دارند، تأثیر بیشتری روی مخاطب می‌گذارند. در داستان‌های شفاهی، جزئیات زندگی فردی، احساسات و درگیری‌های درونی افراد در دوران جنگ بیان می‌شود که باعث می‌شود مخاطب بتواند با آن همذات‌پنداری کند. این سبک روایت نه‌تنها موجب افزایش جذابیت داستان می‌شود، بلکه تصویر دقیق‌تری از جنگ ارائه می‌دهد. البته نقش فرهنگ، ادبیات و نوع نگاه مردم به این گونه ادبی هم در جذابیت آن تاثیر دارد و باید مورد توجه قرار گیرد.
در مورد اسناد دفاع مقدس چه نظری دارید؟ آیا این اسناد به درستی ثبت و منتشر شده‌اند؟
ثبت و دسته‌بندی اسناد دفاع مقدس یک کار حساس و زمان‌بر است که نیاز به دقت بالایی دارد. البته یکی از جذاب‌ترین کارهایی است که تاکنون به آن پرداخته‌ام و مرور و بازخوانی اسناد گذشته، حقایق زیادی را برای ما برملا می‌کند که با هیچ توضیح و توصیف و توجیهی قابل دریافت نیست. برای تهیه کتاب‌های اسنادی، ما باید هر سند را چندین بار بررسی کنیم، دسته‌بندی کنیم و آن را بر اساس تاریخ و موضوع طبقه‌بندی کنیم. متأسفانه برخی از اسناد هنوز به درستی آرشیو نشده‌اند و نیاز به کار بیشتری دارند. همچنین بسیاری از این اسناد، روایت‌هایی از نقش سازمان‌های مختلف در دفاع مقدس دارند که باید مورد توجه قرار گیرند.
مراجعه به این اسناد نشان می‌دهد که بسیاری از وقایع گذشته طور دیگری روایت می‌شوند و نسل‌های کنونی و آینده با عدم آگاهی از این اسناد، فهم دیگری از جامعه، فعالیت‌ها، جنگ و حتی زندگی روزمره را در ذهن خود دارند که منطبق با واقعیات نیست.
با توجه به گسترش فضای مجازی، چطور می‌توان محتوای مربوط به دفاع مقدس را بهتر به نسل جدید منتقل کرد؟
در گام اول، جامعه ما نیازمند ایجاد زیرساخت‌های فرهنگی است و باید توجه ویژه‌ای به بحث آموزش در تمامی ابعاد بشود. بعم هم باید بدانیم که نسل کنونی بیشتر درگیر فضای دیجیتال است و کمتر به مطالعه کتاب‌های چاپی روی می‌آورد. بنابراین، لازم است که محتوای دفاع مقدس را در قالب‌های جذاب‌تری مانند فیلم‌های کوتاه، انیمیشن، پادکست و داستان‌های کوتاه دیجیتال ارائه دهیم. همچنین می‌توان از شبکه‌های اجتماعی برای ترویج این محتوا استفاده کرد. اگر بتوانیم محتوای مناسب و متناسب با ذائقه این نسل تولید کنیم، تأثیرگذاری بیشتری خواهیم داشت.
در مورد وضعیت بازار کتاب در حوزه دفاع مقدس چه نظری دارید؟
متأسفانه وضعیت بازار کتاب چندان خوب نیست و نفس مطالعه و تحقیق و علم‌آموزی در جامعه ما به شماره افتاده و این پیام بدی برای آینده ماست. جامعه ایرانی نسبت به گذشته کمتر کتاب می‌خواند و بیشتر به سمت محتوای دیجیتال رفته است که آن هم در اکثر مواقع بی‌محتواست. علاوه بر این، حمایت‌های مالی از نویسندگان این حوزه ضعیف است و بیشتر فعالیت‌های انجام‌شده در این زمینه به عنوان یک گزارش کاری مطرح می‌شوند، نه یک پروژه فرهنگی جدی. برای بهبود این وضعیت، لازم است که حمایت‌های بهتری از نویسندگان صورت بگیرد و روش‌های نوینی برای انتشار و معرفی این کتاب‌ها در نظر گرفته شود.
به عنوان یک نویسنده ادبیات پایداری، مهمترین دغدغه شما در این حوزه چیست؟
مهمترین دغدغه این است که نسل‌های جدید بتواند با مفاهیم دفاع مقدس ارتباط برقرار کند. ما نباید فقط جنگ را به‌عنوان یک رویداد تاریخی روایت کنیم، بلکه باید آن را از منظر انسانی، فرهنگی و اجتماعی و… نیز مورد بررسی قرار دهیم. باید از وقوع جنگ و وقایع ثانویه آن درس بگیریم. جنگ در هر شکلی که باشد تبعات ویران‌گر و ناخوشایندی دارد و لازم است به عنوان یک فرآیند تاریخی، در تمامی ابعاد مورد ارزیابی قرار گیرد و از تکرار خطا در این رابطه جلوگیری شود، چون جنگ در نهایت هیچ برنده‌ای ندارد. همچنین تلاش من این است که روایت‌های جدیدی را ارائه دهم که بتوانند تصویر واقعی‌تری از آن دوران به دست دهند، نه صرفاً یک تصویر کلیشه‌ای و تکراری. در مجموع، اگر نتوانیم در این حوزه واقعیات را به جامعه بشناسانیم و نوشته‌های ما آگاهی بخش و روشنگرانه نباشد، به بی‌راهه رفته و عمرمان را هدر داده‌ایم.
نظر شما