به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، زهرا ابوالحسنی چیمه، دانشیار پژوهشکده تحقیق و توسعه سمت در نشست «خشونت کلامی در سریال‌های منتخب سیما» که به میزبانی اداره‌كل مطالعات رسانه و ارتباطات مركز تحقيقات صدا و سیما برگزار شد، به طرح پژوهشی خود در بررسی وضعیت بروز خشونت زبانی در مجموعه‌های تلویزیونی اشاره کرد و توضیح داد: سال‌هاست موضوع خشونت کلامی در بسیاری از بافت‌های ارتباطی جای خشونت بدنی یا فیزیکی را گرفته و انسان متمدن آموخته است که چگونه خشم درونی خود را نه تنها در واژه‌ها بریزد بلکه گاه واژه‌هایی انتخاب کند که ظاهر ملایم و آرامی دارند.

این زبان‌شناس با تأکید بر اینکه زبان یکی از شاخص‌های هویت‌سازی است، افزود: رشد فرهنگی جامعه با زبان محقق می‌شود و برنامه‌های تلویزیونی یکی از موقعیت‌هایی به شمار می‌رود که نقش زبان در آن بسیار بارز است و با محیط زبانی یک طرفه مواجهیم که در آن تلویزیون فرستنده و مخاطب دریافت‌کننده پیام است.

وی با تأکید بر اینکه در جامعه‌ای که تعامل فرهنگی و بینافرهنگی با وساطت رسانه اهمیت دارد، توجه به نقش رسانه بیشتر است، گفت: هرچند ممکن است در نگاه اول بسیاری از موارد خشونت کلامی باتوجه به بافت و نوع برنامه قابل‌قبول به نظر برسد؛ اما بیشتر کاربرد آنها بر مخاطب، تأثیرگذار است. در فضایی که زبان فرهنگساز و خوب و بد جامعه در گرو فرهنگ است، توجه به زبان و رفتار زبانی یکی از مهمترین مسائل زندگی به شمار می‌رود. 

ابوالحسنی با بیان اینکه خشونت کلامی به معنای حمله به خودپنداره شخص دیگر، به جای یا علاوه بر حمله به  موقعیتش در موضوع مورد بحث است، افزود: حمله به خودپنداره دیگری ممکن است توهین به شخصیت، شایستگی، سابقه یا شکل ظاهری دیگری باشد. خشونت یا پرخاشگری کلامی همچنین ممکن است به‌عنوان سوءاستفاده (تلاش برای آسیب‌رساندن به دیگری)، اذیت‌کردن، تمسخر، تهدید، فحش یا نشانه‌های غیر‌کلامی (رفتارهای اشاره‌ای که از نظر عملکردی معادل کلمات هستند) بیان شود. 

این پژوهشگر با اشاره به اینکه در این پژوهش برای تهیه مصادیق خشونت کلامی در سریال‌ها با بهره‌گیری از ۱۰۰ پژوهش خارجی و داخلی و پنج نظریه ادب و بی‌ادبی کلامی، جدول مصادیق خشونت کلامی در دو حوزه مستقیم و غیرمستقیم و بی‌ادبی كلامی احصا و بر اساس آن ۹ سریال از شبکه‌های یک، دو و سه در سال ۱۴۰۰ بررسی شدند، توضیح داد: ویژگی‌هایی چون جنسیت، سن، شغل، موقعیت اجتماعی، وضعیت اقتصادی، جذابیت ظاهری و نسبت درمورد فرد مرتکب خشونت کلامی (پرخاشگر) و مخاطب/ مخاطبین (قربانی) وی استخراج شد. همچنین زمان و مکان (صحنه) وقوع خشونت کلامی موردتوجه قرارگرفت و نحوه بازخورد قربانی به خشونت کلامی نیز بررسی شد. در ادامه داده‌های حاوی خشونت کلامی مشخص و بر اساس نوع خشونت کلامی در گروه‌های متفاوت شامل تمسخر، توهین و ناسزاگویی، عصبانیت، لعن و نفرین، تهدید، لحن دستوری و قلدرانه، لحن جدی، شاکی،  ناراحت، صدای بلند، کنایه، بیمحلی و سکوت طبقه‌بندی شد.

وی با بیان اینکه بر اساس داده‌های پژوهش، شاخص عصبانیت‌گویی، زیربنای اکثر بازنمودهای خشونت است و از میان پنج شاخص بیشترین ارتکاب را دارد، اضافه کرد: انواع خشونت کلامی سریال‌های سيما در دو حوزه مستقیم و غیرمستقیم و اندکی در بی‌ادبی کلامی قابل تقسیم‌بندی است. از شاخص‌های خرد و از میان 22 شاخص خشونت نیز دشنام، توهین، تمسخر، فریاد، لحن دستوری، تهدید، عصبانیت و کنایه یا طعنه بیشترین کاربرد را در سریال‌های منتخب به خود اختصاص دادند و سهم نفرین و غیبت به نسبت کمتر از سایر شاخص‌ها بوده است.

ابوالحسنی با بیان اینکه از میان شاخص‌های موردبررسی، دو به هم زنی و خشونت بسیار کمتر بوده و شایعه‌پراکنی و تجاوز کلامی به حریم خصوصی افراد تقریبا وجود نداشته است، توضیح داد: از میان این شاخص‌ها، عصبانیت، توهین، لحن دستوری و تمسخر از مقوله کلان خشونت مستقیم و کنایه از مقوله کلان خشونت غیرمستقیم رایج‌ترین نوع خشونت كلامی سریال‌های منتخب هستند.

این پژوهشگر با تأکید بر اینکه خشونت کلامی هرگز به صورت صفر و یک نیست بلکه طیفی از خشونت کلامی نرم و ملایم تا شدید و زننده را دربردارد، گفت: به همین دلیل بی‌ادبی در ملایم‌ترین نوع خشونت و دشنام و ناسزا در شدیدترین شکل، دو سر طیف خشونت کلامی هستند.

وی با بیان اینکه روابط بین عامل خشونت کلامی و قربانی بسیار متأثر از قدرت و شرایط اقتصادی طرفین است، توضیح داد: عامل خشونت کلامی در مواجهه با قربانی خشونت کلامی به پشتوانه قدرت و ثروت خود سخن می‌گوید و دلگرم به سابقه خانوادگی خود است؛ ولی در مقابل، قربانی به منطق و توانمندی‌های خود متکی است و به دلیل اعتماد به نفس می‌تواند از موضع خود دفاع کند و جهت خشونت کلامی را تغییر دهد و وارد سلسله گفت‌وگوهای رفت و برگشتی با عامل اولیه شود.

این زبان‌شناس با اشاره به اینکه خشونت کلامی در سطوح مختلف جامعه و در محیط‌های فیزیکی متنوعی رخ می‌دهد، افزود: نوع و میزان خشونت کلامی تحت‌تأثیر رعایت ادب و روابط قدرت است. به‌عنوان نمونه نوع بی‌ادبی فرزندان با والدین در سریال‌های منتخب سیمای ملی از جنس صراحت و رک‌گویی است و شکستن حرمت‌ها تنها در سطح مخالفت با نظر و شیوه زندگی و تفکر والدین، بی‌محلی و اجتناب از پاسخ‌گویی است و توهین، تمسخر، دشنام، نفرین و ادا درآوردن را شامل نمی‌شود.

وی تأکید کرد: بار خشونت یا دست کم بی‌ادبی کلامی در اکثر سریال‌های صدا وسیما سنگین است. فرهنگ رسانه خواه ناخواه، عامدانه و سهوی بر فرهنگ جامعه اثرگذار است و آن میزان که فیلم بر رفتار و خلق‌و‌خو و احساس مخاطب تأثیر می‌گذارد هیچ ابزار ارتباطی دیگری اثر ندارد.

این پژوهشگر با بیان اینکه باید نه بسیار آرمانی و غیرواقعی بلکه ملموس و واقعی میزان خشونت یا نوع آن در سریال‌ها تلطیف شود، افزود: فرهنگ اسلامی ایرانی ما مملو از الگوهای «قول لین» و کلام زیبا و گفتمان دوستانه و لطیف است. به دلیل شرایط و چارچوب‌های ویژه و مسائل اخلاقی روابط رفتاری همسران آن گونه که در سریال‌های غربی به نمایش گذاشته می‌شود در صداوسیمای ما جایی ندارد و این امر بجاست؛ اما توازن رفتار و گفتار در سریال‌های ما به همین دلیل کاملا به هم ریخته است. به‌عنوان نمونه خشونت کلامی بین همسران در سریال‌های خارجی با ملاطفت رفتاری تعدیل می‌شود؛ اما سریال‌های صداوسیمای جمهوری اسلامی فقط می‌تواند بخش خشونت کلامی را به نمایش بگذارد؛ بنابراین راه چاره در تلطیف میزان خشونت کلامی از طریق کم کردن آن، وارد کردن روابط کلامی دلپذیر و نظیر آن است.