به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، عملیات رمضان در عمل در ۵ مرحله به اجرا درآمد که از 22 تیر سال 61 آغاز شد و تا 5 مهر همان سال به طول انجامید. این عملیات با این ایده محوری طراحی شد که با حضور قوای نظامی ایران در پشت رودخانه‌ی شط العرب (اروند) و تسلط بر معابر وصولی به بصره، در ادامه‌ی عملیات فتح المبین و بیت‌المقدس عملا از نظر سیاسی ـ نظامی موقعیت مناسبی برای جمهوری اسلامی فراهم می‌آورد، به طوری که یا تغییرات سیاسی در عراق رخ داده و رژیم بعثی و شخص صدام حسین سرنگون می‌شود و یا عراق ناگزیر از دادن امتیازات قابل توجهی به ایران برای پایان‌ یافتن جنگ خواهد شد و بالاخره امکان ادامه‌ی جنگ از موضع قوی‌تر برای جمهوری اسلامی ایران فراهم می‌شود.
 
با این مقدمه باید به این موضوع اشاره کرد که صدام پس از اشغال خرمشهر و به بهانه حمله سراسری اسراییل به جنوب لبنان، قصد داشت جنگ را خاتمه داده و امتیاز خرمشهر را برای خود نگهدارد.  در حالی که امام خمینی (ره) با تبیین استراتژی «راه قدس از کربلا میگذرد»، سمت‌وسوی اقدامات جمهوری اسلامی ایران را معین کردند. در چنین شرایطی فرماندهان ایرانی جنگ با اطلاع از قصد و نیت صدام بر آن شدند تا با فتح منطقه‌ای از خاک عراق و گرفتن امتیاز اراضی، سناریویی برای پایان جنگ رقم بزنند.
 
به این ترتیب عملیات «رمضان» در چهار محور و پنج مرحله از سوی فرماندهان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و ارتش جمهوری اسلامی ایران طراحی شد، تا با عبور از خط مرز بین‌المللی، یک زمین مثلث شکل به وسعت 1600 کیلومتر مربع تصرف شود.

 

این منطقه از شمال به «کوشک» و «طلاییه» و پاسگاه‌های مرزی در جنوب هویزه و حاشیه جنوبی «هورالهویزه» و از غرب به رودخانه اروند ـ در نقطه تلاقی دجله و فرات به نام القرنه ـ تا شلمچه در غرب خرمشهر و از شرق به خط مرزی شمالی ـ جنوبی و از کوشک تا شلمچه منتهی می‌شد. مهندسی عراق درمنطقه شمال غربی «بصره» و «تنومه» خطوط پدافندی عراق را با ساخت یک کانال به طول 30 و عرض 1 کیلومترـ که مختص پرورش ماهی بود ـ با پمپاژ آب و احداث موانع و کمین و سنگرهای تیربار به عنوان مانعی اساسی و بازدارنده از حملات احتمالی نیروهای ایرانی به سوی بصره تدارک دیده بودند. همچنین در قسمت جنوبی منطقه ـ روبروی شلمچه ـ آب رها شده بود تا از هرگونه تردد نیروهای زرهی و پیاده، عملا ممانعت به عمل آید.
 
سرانجام عملیات رمضان در شب 21 ماه مبارک رمضان و سالروز شهادت امام علی (ع) در ساعت 21 و 30 دقیقه با رمز «یا صاحب الزمان ادرکنی» در منطقه عملیاتی شلمچه در شرق بصره آغاز شد. در این حمله 10 تیپ از سپاه و دو لشکر از نیروی زمینی ارتش حضور داشتند که تحت امر 4 قرارگاه عملیاتی کار می‌کردند.
 
آمار کل تلفات و خسارات وارده به ارتش عراق در عملیات رمضان عبارت بود از 1097 دستگاه تانک و نفربر منهدم شده، 50 تانک و نفربر به غنیمت نیروهای ایرانی در آمد و 8715 تن از نیروهای بعثی عراقی نیز کشته و زخمی و اسیر شدند.

در مورد این عملیات تا کنون کتاب‌های متعددی به چاپ رسیده است که هر کدام گوشه‌ای از رشادت‌های رزمندگان و وقایع این عملیات را روایت کرده‌اند. خبرنگار ایبنا در ادامه نگاهی به بعضی از این آثار انداخته است.

 

عملیات رمضان
کتاب «عملیات رمضان: ورود به خاک عراق برای تنبیه متجاوز» یک اثر از مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه است که در سال 1390 در 90 صفحه منتشر شد. این کتاب با استناداتی که در آن موجود است به تشریح عملیات مذکور و اهداف آن پرداخته است.

 

تحلیلی بر عملیات رمضان
کتاب «تحلیلی بر عملیات رمضان» اثری به قلم نصرت الله معین وزیری و حسن جوانمرد است که انتشارات دافوس از زیر مجموعه‌های ارتش جمهوری اسلامی ایران آن را روانه بازار نشر کرده است. این کتاب در سال 1386 در 118 صفحه منتشر شد. در کتاب حاضر، عملیات رمضان از آغاز تا پایان بر مبنای کاربرد اصول جنگ و عوامل ومولفه‌های توان رزمی تشریح و بررسی شده‌اند.

 

عملیات رمضان تیرماه 1361
کتاب «عملیات رمضان تیرماه 1361» اثری به قلم یعقوب حسینی است که انتشارات ایران سبز آن را در 264 صفحه منتشر کرده است. کتاب حاضر، از سلسله کتاب‌هایی است که «جناب سرهنگ زرهی ستاد یعقوب حسینی» در سال‌های دفاع مقدّس به رشته تحریر درآورده است. در این کتاب نبرد رمضان، طرح‌ریزی عملیات رمضان، نبرد قرارگاه قدس، نبرد قرارگاه نصر، جریان نبرد رمضان و ... نیز موردبررسی و توجّه قرارگرفته است.

 

ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس
کتاب ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس یک مجموعه از کتاب است که جلد ششم آن به عملیات رمضان و محرم اختصاص دارد. این کتاب توسط سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران منتشر شده است و در تولید آن یعقوب حسینی و مرتضی مشاکی و محمد جوادی پور نقش داشته‌اند.
 
این کتاب 180 صفحه‌ای به طرح این مضمون می‌پردازد که  پس از سلسله عمليات‌هاي موفق نيروهاي ايران در جنگ تحميلي و به دنبال آن‌ها آزادسازي خرمشهر، جنگ و دفاع مقدس وارد مرحله‌اي تازه شد. با پيروزي در جبهه خرمشهر، رزمندگان اسلام آماده بودند تا با عبور از مرز به تعقيب ارتش عراق بپردازند. اجراي موفقيت‌آميز اين امر، عبور از مرز و تعقيب متجاوز، مي‌توانست موجوديت رژيم حاکم بر عراق را در معرض خطر قرار دهد. غرب در اين ميان با کمک‌هاي تسليحاتي بيشتر به عراق تلاش کرد از پيشروي رزمندگان اسلام جلوگيري کند.  همان‌طور که اشاره شد این کتاب بر اساس اسناد و مدارک موجود در آرشيو تاريخ جنگ، به شرح عمليات‌هاي رمضان و محرم پرداخته است.

 

عبور از مرز
کتاب «عبور از مرز: تعقیب متجاوز با عملیات رمضان 1 تیر تا 31 مرداد 1361» از مجموعه کتاب‌های مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس است و حاصل یک کار تیمی متشکل از مهران موحدی فر، خداداد سیفی پرگو، علیرضا لطف‌الله زادگان و گودرز نوروزی است. این کتاب هم متعلق به مجموعه بزرگتر «روز شمار جنگ ایران و عراق» است و در واقع جلد بیستم این مجموعه است که در 760 صفحه در سال 1381 منتشر شد.

 

دلاوران پاسگاه زید
کتاب «دلاوران پاسگاه زید: گزارش عملیات رمضان» اثری درباره حضور لشکر 7 حضرت ولیعصر (عج) در هشت سال دفاع مقدس است و جلد سوم از یک مجموعه بزرگتر است. این کتاب توسط نشر نیلوفران منتشر شده و در تولید آن عبدالمحمد کوچک، یعقوب آتش دزفولی و عبدالرضا سالمی نژاد نقش آفرینی کرده‌اند.
 
این کتاب 450 صفحه‌ای شامل سه فصل اصلی است که در فصل اول گزارشی از آماده‌سازی و استقرار نیروها در رابطه با عملیات رمضان مطرح شده است. در فصل دوم گزارشی از مراحل پنجگانه عملیات مطرح شده است و در فصل سوم گزارشی از گردان‌های خط‌شکن در رابطه با عملیات مذکور مطرح شده‌اند که در بین آنها نام‌های گردان شهدا، گردان یاسر، گردان بلال، گردان عمار، گردان میثم، گردان نور و گردان سلمان به چشم می‌خورد. ضمن اینکه کتاب یک بخش ضمائم (فصل چهارم) نیز دارد که در آن برخی اسناد، نقشه‌ها و عکس‌ها درباره عملیات رضمان منتشر شده‌اند.

 

هاتفان بی هیاهو
کتاب «هاتفان بی هیاهو» اثری در ژانر تاریخ شفاهی است و این کتاب مربوط به تاریخ شفاهی حضور سید مهدی عاشوری در جبهه‌ها (عملیات رمضان تا عملیات خیبر) است. اثر یاد شده توسط بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس توسط فاطمه رعیت نژاد به رشته تحریر درآمده است.
 
این کتاب شامل هشت فصل اصلی است که اسامی آنها به ترتیب عبارتند از: عملیات رمضان، عملیات والفجر مقدمات، عملیات والفجر 1، جاده‌سازی، عملیات والفجر 2، عملیات خیبر، ماموریت در جزیره مجنون، اسناد و مدارک.

 

رقص خاکریز
کتاب «رقص خاکریز» نگاهی تحلیلی تاریخی بر عملیات رمضان و نقش رزمندگان همدانی در آن دارد. این کتاب به قلم محسن صیفی کار توسط نشر چنار در سال 1398 منتشر شده است و حاوي خاطرات سردار حبيب مظاهري و ساير راويان دفاع مقدس پيرامون عمليات رمضان است. استان همدان در اين عمليات ۱۶۰ شهيد داشت که از اين تعداد ۶۴ شهيد مفقودالاثر هستند.

 

هور تشنه می‌دود
کتاب « هور تشنه می‌دود» زندگینامه شهدای عملیات رمضان (استان اردبیل) را روایت می‌کند. این کتاب توسط پری آخته توسط انتشارات خط هشت طی سال 1399 در 274 صفحه منتشر شده است. در این کتاب زندگی 67 شهید استان اردبیل در جریان عملیات رمضان به رشته تحریر درآمده است که هنوز تعدادی از آنها مفقود الاثر هستند.
 
در مورد وجه تسمیه این کتاب نویسنده در بخشی از مقدمه اثر آورده است «... هورالعظیم یا همان هورالهویزه، تالابی است ما بین مرز ایران و عراق. این تالاب از آبهای اضافه رود کرخه، دوریچ و بخشی از آبهای اضافه اروند رود تشکیل شده است که همیشه پوشیده از نیزار است. وقتی که نسیم و باد در میان‌ نی‌ها حرکت می‌کند، صدایی شبیه ناله از آنها بر می‌خیزد. انگار هوز تا ابد برای شهدای لب تشنه عملیات رمضان نالیده و تا افلاک تشنه لب خواهید دوید.»

 

کوچ آینه‌ها
کتاب «کوچ آینه‌ها» در 246 صفحه یادنامه شهدای شهرستان استهبال در عملیات‌های ثامن الائمه، طریق القدس، فتح المبین، بیت المقدس، رمضان، محرم، والفجر مقدماتی، والفجر 1 و... است. این کتاب به قلم محمد حسین بهرامیان و زهرا کیامرثی است و توسط ستاد یادواره سرداران و پانصد شهید استهبان در سال 1382 آماده شده است.

 

یادمان شهدای رمضان
کتاب «یادمان شهدای رمضان» از مجموعه کتاب‌های سفر به سرزمین نور است که توسط انتشارات آتشبار (وابسته به سازمان حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس معاونت فرهنگی و هنری ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران) منتشر شده است. کتاب توسط رحیم رفیعی گردآوری و توسط مجید برجی ویراستاری شده است.
 
در این کتاب 56 صفحه‌ای ضمن معرفي يادمان‌هاي ارتش جمهوري اسلامي ايران و عمليات‌هايي كه در آن مناطق اتفاق افتاده، تعدادي از شهداي ارتش را معرفي کرده و ياد و خاطره آن‌ها گرامي داشته شده است. اين كتاب شناسنامه منطقه خاطره‌انگيز پاسگاه زيد كه خط مقدم دفاع از خوزستان و دلاوري‌هاي رزمندگان دوران هشت سال دفاع مقدس از جمله ۱۲ شهيد گمنام عمليات رمضان را پيش روي مخاطب قرار مي‌دهد.

علاوه بر کتاب های یاد شده مهم‌ترین کتاب‌هایی که تاکنون درباره عملیات رمضان منتشر شده‌اند، به شرح زیر است:

1. روایت فتح‏ (مجموعه گزارش‌ها و تصاویر مربوط به عملیات ثامن‏‌الائمه، طریق‌‏القدس، فتح‌‏المبین، بیت‌‏المقدس، رمضان‏) / وزارت ارشاد اسلامی، اداره کل تبلیغات و انتشارات‏ / 1361.
2. به سوی کربلا / تهیه‏ شده در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی منطقه 10 (استان تهران) / سپاه پاسداران انقلاب اسلامی / 1361.
3. انافتحنا... 62 ـ 61 (جلد 2: عملیات‌های فتح‌‏المبین، بیت‏‌المقدس، رمضان، مسلم بن عقیل، محرم، والفجر مقدماتی) / عکس‌ها از بهرام محمدی‌فرد و سعید صادقی / سروش / 1362.
4. لا اله الا الله‏ / عکس‌ها از امیرعلی جوادیان و محمدحسین حیدری / فرهنگ انقلاب اسلامی / 1362.
5. جنگ تحمیلی، دفاع در برابر تجاوز (جلد 3) / شورای عالی دفاع، ستاد تبلیغات جنگ‏ / 1364.
6. اسرار جنگ تحمیلی به روایت اسرای عراقی (جلد 2) / مصاحبه‏گر مرتضی سرهنگی / دفتر ادبیات و هنر مقاومت‏ / 1368.
7. آشیان‏ (مجموعه خاطره‏) / یعقوب آذر / سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نیروی زمینی، معاونت تبلیغات و انتشارات‏ / 1374.
8. زخم شقایق‏ (مجموعه خاطرات‏) / محمدرضا یوسفی کوپایی / کنگره بزرگداشت سرداران شهید استان اصفهان و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نیروی زمینی، لشکر زرهی 8 نجف اشرف‏ / 1375.
9. اعترافات‏ (خاطرات سرهنگ عراقی) / عبدالعزیز قادر السامرایی؛ مترجم عبدالرسول رضاگاه‏ / دفتر ادبیات و هنر مقاومت‏ / 1375.
10. توفان سرخ‏ (خاطرات سرهنگ عراقی) / عبدالعظیم الشکرچی؛ مترجم عبدالرسول رضاگاه‏ / دفتر ادبیات و هنر مقاومت‏ / 1375.
11. لبیک لحظه‌ها (مجموعه خاطرات‏) / حمید رئیسی / کنگره بزرگداشت سرداران شهید استان اصفهان و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، لشکر 14 امام حسین (ع) / 1375.
12. ارتش جمهوری اسلامی در هشت سال دفاع مقدس‏ (جلد 6: نبردهای رمضان و محرم‏) / محمدحسن لطفی و سیدیعقوب حسینی / ارتش جمهوری اسلامی ایران، سازمان عقیدتی سیاسی / 1376.
13. کارنامه توصیفی عملیات رزمندگان اسلام در طول هشت سال دفاع مقدس / علی سمیعی / سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نمایندگی ولی‌فقیه در نیروی زمینی / 1376.
14. سردار خیبر / مهدی فراهانی / کنگره بزرگداشت سرداران شهید استان تهران و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت امور مطبوعاتی و تبلیغاتی / 1376.
15. مردان جنگ‏ / خاطره جعفر لهراسبی؛ بازنویس نثر هوشنگ میرزایی / بنیاد حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس، مدیریت ادبیات و انتشارات‏ / 1376.
16. روزها و رویدادها (جلد 2) / علی بری دیزجی و علی اصغر کریمی شرفشاده / نشر رامین‏ / 1378.
17. سیری در جنگ ایران و عراق‏ (جلد 2: خرمشهر تا فاو) / محمد درودیان‏ / مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ‏ / 1378.
18. ناگفته‏‌های جنگ‏ (خاطرات سپهبد شهید علی صیاد شیرازی) / تدوین احمد دهقان‏ / دفتر ادبیات و هنر مقاومت‏ / 1378.
19. اجکت‏ / به اهتمام دفتر هنر و ادبیات ایثار بنیاد جانبازان / بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی، معاونت فرهنگی اجتماعی و هنری، دفتر هنر و ادبیات ایثار / 1379.
20. اطلس جنگ ایران و عراق‏ (فشرده نبردهای زمینی 31 شهریور 1359 ـ 29 مرداد 1367) / مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ / 1379.
21. عبور از مرز: ت‍ع‍ق‍ی‍ب‌ م‍ت‍ج‍اوز ب‍ا ع‍م‍ل‍ی‍ات‌ رم‍ض‍ان‌، ۱ ت‍ی‍ر ت‍ا ۳۱ م‍رداد ۱۳۶۱/ م‍رک‍ز م‍طال‍ع‍ات‌ و ت‍ح‍ق‍ی‍ق‍ات‌ ج‍ن‍گ‌ س‍پ‍اه‌ پ‍اس‍داران‌ ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌/ ع‍ل‍ی‍رض‍ا ل‍طف‌ال‍ل‍ه‌زادگ‍ان‌/ س‍پ‍اه‌ پ‍اس‍داران‌ ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی/ م‍رک‍ز م‍طال‍ع‍ات‌ و ت‍ح‍ق‍ی‍ق‍ات‌ ج‍ن‍گ‌/۱۳۷۹.
22. پس از بحران‏ (کارنامه و خاطرات 1361 هاشمی رفسنجانی‏) / به‏اهتمام فاطمه هاشمی / دفتر نشر معارف انقلاب‏ / 1380.
23. روزشمار جنگ ایران و عراق‏ (جلد 20: عبور از مرز ـ تعقیب متجاوز با عملیات رمضان، 1 تیر تا 31 مرداد 1361) / علیرضا لطف‏الله‏زادگان‏ / مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ‏ / 1381.
24. رزمنده مهاجر / تدوین محمدعلی رضوی‌نیا / نسیم حیات (قم) / 1381.
25. اطلس نبردهای ماندگار / مجتبی جعفری / ارتش جمهوری اسلامی ایران، نیروی زمینی، معاونت عملیات / 1383.
26. عملیات رمضان‏ (ورود به خاک عراق برای تنبیه متجاوز ـ طراحی، اجرا، نتایج، بازتاب‏‌ها) / تهیه مدیریت بررسی های تاریخی / مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ‏ / 1384.
27. تحلیلی بر عملیات رمضان / حسن جوانمرد و نصرت‌الله معین وزیری / دافوس آجا / 1386.
28. ضربت متقابل (کارنامه عملیاتی لشکر27 محمدرسول الله(ص ) در نبرد رمضان از تیر تا پایان شهریور ماه 1361) / گل‌علی بابایی / فرهنگسرای پایداری و لشکر 27 محمدرسول الله(ص) / 1386.
29. لوح فشرده اقلیم مقاومت و پیروزی / بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس/ 1386.
30. حماسه ایران (تاریخ هشت سال دفاع مقدس) / فرهاد حسن‌زاده و مصطفی خرامان / نشر لک‌لک / 1386.
31. جغرافیای عملیات ماندگار دفاع مقدس / احمد پوراحمد / نشر صریر / 1386.
32. جهاد سازندگی خراسان در دفاع مقدس؛ عملیات مهندسی رزمی/ عیسی سلمانی‌لطف‌آبادی، سعید زرینی/ انتشارات سلمان/ چاپ اول/ 1386.
33. روز تیغ: خاطراتی از زندگی سردار شهید علی ماهانی جانشین مسئول مخابرات لشگر 41 ثارالله/ اصغر فکوری/ لشگر41 ثارالله/ 1386.
34. ع‍م‍ل‍ی‍ات‌ رم‍ض‍ان‌: ورود ب‍ه‌ خ‍اک‌ ع‍راق‌ ب‍رای‌ ت‍ن‍ب‍ی‍ه‌ م‍ت‍ج‍اوز/ م‍دی‍ری‍ت‌ ب‍ررس‍ی‌‌ه‍ای‌ ت‍اری‍خ‍ی‌ س‍پ‍اه‌ پ‍اس‍داران‌ ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌، م‍رک‍ز م‍طال‍ع‍ات‌ و ت‍ح‍ق‍ی‍ق‍ات‌ ج‍ن‍گ‌/ س‍پ‍اه‌ پ‍اس‍داران‌ ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌، م‍رک‍ز م‍طال‍ع‍ات‌ و ت‍ح‍ق‍ی‍ق‍ات‌ ج‍ن‍گ‌/ 1387.
35. رمضان / علی اکبری مزدآبادی/ انتشارات صیام/ 1388.
36. سرگذشت اسارت در سلّول های بغداد/ محمد صابری ابوالخیری/ بینش آزادگان/ 1390.
37. عملیات رمضان: تیرماه ۱۳۶۱/ سیدیعقوب حسینی؛ [برای] هیئت معارف جنگ شهید سپهبد علی صیاد‌شیرازی/ ایران سبز/1392
38. رمضان در رمضان؛ جلد 23 تقویم تاریخ دفاع مقدس/ نبی کریمی/ مرکز اسناد انقلاب اسلامی/ 1392.
39. و هنوز رمضان؛ جلد ۲۴ تقویم تاریخ دفاع مقدس/ نبی کریمی/مرکز اسناد انقلاب اسلامی/ 1392.
40. هور در آتش ؛ روایت طلاییه و زید / جعفر شیر علی نیا ، سعید زاهدی/ نشر فاتحان / 1392.
41. پرستوی بانی بنوک؛ خاطرات سردار شهید حسین املاکی/ محمدحسین پورقربان نیاکی /کنگره بزرگداشت سرداران شهید استان گیلان/ نشر سروقامتان /1392.
42. روزهای پایداری؛ ناگفته های آیت‌الله هاشمی از دوران هشت ساله دفاع مقدس / عباس بشیری/ انتشارات دفتر نشر معارف انقلاب/ 1393.
43. حماسه دو سال حضور؛ جلد 25 تقویم تاریخ دفاع مقدس/ فرهاد بهروزی / مرکز اسناد انقلاب اسلامی/ 1393.
44. روزهای خوش زندگی؛ خاطزات 13 عملیات دفاع مقدس/ ماشاءالله صدیقی / انتشارات یاران مهدی(عج)/ 1393.
45. کمی تا آخر دنیا / محمدرضا آقا محمدی / سوره مهر/ 1393.