به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) به نقل از روابط‌عمومی خانه کتاب و ادبیات ایران، سومین نشست از سلسله نشست‌های خلوت خرد با عنوان «اصالت پژوهی زیارت عاشورا» دوشنبه (سی‌ام تیر ۱۴۰۴) برگزار شد. در این نشست حجت‌الاسلام والمسلمین سید مهدی محمودی، نویسنده و پژوهشگر حوزه دین و عطا اسماعیلی حضور داشتند و سخنرانی کردند.

‌زیارت عاشورا؛ متنی پرمراجعه و پرچالش
در ابتدای این نشست، عطا اسماعیلی با اشاره به کتاب «زیارت عاشورا از آغاز تا امروز» و طرح این نکته که جلوه‌های تازه‌ای از معارف شیعی را می‌توان در این اثر مشاهده کرد، گفت: زیارت عاشورا پس از قرآن، پرمراجعه‌ترین متن شیعی است که در ایام محرم، صفر و حتی در مجالس و مناسبت‌های مختلف قرائت می‌شود. برخی اختلاف‌نظرها درباره حذف یا حفظ بخشی از زیارت عاشورا، به‌ویژه در بخش لعن‌ها و سلام‌ها و تحریف آن سبب شد حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمهدی محمودی به پژوهشی درباره تایید یا رد آن بپردازد.

تقیه؛ کلید فهم نسخه‌های متعارض
در ادامه، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمهدی محمودی با بیان اینکه بحث پیرامون زیارت عاشورا، موضوع امروز و دیروز نیست بلکه قرن‌ها مورد توجه عالمان شیعه بوده، اضافه کرد: به‌ویژه در دهه‌های اخیر مطالبی در این‌باره مطرح شده و کتاب‌هایی نیز با استناد به اسناد گوناگون نوشته‌اند که بخش‌های موردنظر از ابتدا در این زیارت نبوده و در عصر صفویه به آن افزوده شده است.

وی افزود: برای پاسخ به این پرسش که آیا جملات پایانی از ابتدا در این زیارت وجود داشته یا خیر، ابتدا قصد داشتم مقاله‌ای بنویسم اما بزرگی موضوع باعث شد این تلاش به تألیف کتابی بینجامد. نخستین گام نیز دستیابی به بیش از ۱۶۰ عنوان منبع در اشکال مختلف بود. کار نگارش از نیمه سال ۱۳۹۹ آغاز شد و در بهار ۱۴۰۱ به سرانجام رسید. باید اشاره کنم که کتاب از دو بخش تشکیل شده است؛ بخش نخست به پاسخ این پرسش اختصاص دارد و بخش دیگر به معرفی نسخه‌هایی در این زمینه می‌پردازد. در مجموع، ۱۱۰ نسخه قابل استناد در کتاب آورده‌ام.

او به تفاوت کتاب خود با سایر آثار این حوزه اشاره و تاکید کرد: زحماتی که تاکنون در این زمینه کشیده شده، بسیار ارزشمند است و من همه آن‌ها را مطالعه کرده‌ام. ۱۵۰ منبع به‌جز کتاب‌ها و نسخه‌های خطی مورد بررسی قرار گرفت اما همه آن‌ها از یک نکته ظریف غافل بودند و آن، مسئله تقیه است. محور پژوهش بنده نیز همین مسئله بوده است.

این پژوهشگر دینی ادامه داد: در نقل و کتابت زیارت عاشورا، تقیه رخ داده و اگر در نسخه‌ای تغییراتی مشاهده می‌شود، به این دلیل است، نه به علت تحریف. تقیه نخ تسبیحی است که تمام عناصر این زیارت را به هم پیوند داده و تحلیل و توضیح خوبی از رخدادهای پیرامونی به دست می‌دهد.

زیارت عاشورا؛ تحفظ یا حذف
محمودی در بخش دیگر سخنان خود مطرح کرد: کسانی که مدعی تحریف هستند، دلایل متفاوتی مطرح کرده‌اند. از مهم‌ترین و کهن‌ترین کتاب‌های حوزه زیارت می‌توان به «کامِلُ الزّیارات» اثر ابن قولویه قمی و «مصباح المتهج‌ّد» اثر شیخ طوسی اشاره کرد. منتقدان معتقدند بخشی از زیارت عاشورا بعدها به آن اضافه شده، چرا که در نسخه خطی این دو اثر بخش‌هایی حذف شده است.

وی افزود: برخی دیگر برای پاسخ به این اشکال سعی کردند اعتبار «مصباح المتهج‌ّد» را زیر سؤال ببرند؛ اما پرسش اساسی این است که چرا در این نسخه معتبر و کهن، بخش‌هایی از زیارت عاشورا حذف شده است؟ از کجا معلوم که آنچه افزوده شده، بعدها وارد نشده باشد؟ ادعای من این است که وقتی شیخ طوسی این کتاب را در بغداد تألیف کرد، خود او دست به تقیه زده و تصمیم داشته آن بخش‌ها را در کتاب ذکر نکند.

او با بیان اینکه تقیه به معنای تحفظ و پوشش ایجاد کردن است، ادامه داد: اثبات اینکه عالمی قرن‌ها پیش چنین کاری کرده، امری دشوار است، اما شواهدی وجود دارد. دسته نخست این شواهد، شواهد بیرونی است. در دوران نگارش این اثر، یعنی دوران حکومت آل بویه در بغداد، درگیری‌های خونینی میان اهل سنت و شیعیان وجود داشت. در چنین وضعیتی، شیخ طوسی قصد تألیف کتابی داشت که قرار بود به دست عموم مردم برسد و شامل زیارت‌ها و ادعیه مختلف باشد. برای جلوگیری از شعله‌ور شدن اختلافات بیشتر، تصمیم به تقیه گرفت.

نویسنده کتاب «زیارت عاشورا از آغاز تا امروز» استفاده از واژه «وفات» به‌جای «هلاک» برای مرگ معاویه را یکی از شواهد درونی تقیه دانست و اضافه کرد: در برخی نسخه‌ها تنها واژه معاویه از بخش لعن‌ها حذف شده که نشان از آن دارد کتاب مورد تقیه قرار گرفته است. در واقع، شرایط اجتماعی بغداد اجازه نمی‌داد که معاویه به‌صراحت مورد لعن قرار گیرد.

وی در پاسخ به این سؤال که چرا در کنار لعن‌ها، سلام‌ها نیز در این اثر حذف شده است، گفت: به ذهنم رسید که شیخ طوسی خواست این حذف را به‌گونه‌ای انجام دهد که برای شیعیان قابل تشخیص باشد؛ یعنی مشخص باشد که در اینجا افتادگی صورت گرفته است. بررسی‌های من نشان می‌دهد که شیخ طوسی، پس از نگارش مصباح‌المتهجد در بغداد، از آن وضعیت دشوار گریخت و به نجف رفت. در این دوره، نسخه‌ای از کتاب او با نام «مختصر المصباح‌المتهجد» نوشته شد و مطالبی که در نسخه بغداد حذف شده بود، در این نسخه درج شد. درواقع، زیارت عاشورای کامل در نسخه «المصباح‌المتهجد» تحریر نجف آمده است.

نرم‌گویی به جای صراحت؛ شیوه بیان در عصر خطر
این پژوهشگر زیارت عاشورا در «کامل‌الزیارات» را با تقیه همراه دانست و تاکید کرد: شیخ طوسی در این کتاب، بخش‌های لعن و سلام را با لحنی نرم‌تر ذکر کرده است. او در سال‌های نخست حکومت آل بویه در بغداد می‌زیست و شاهد درگیری‌های اهل سنت و شیعه بود.

او با اشاره به اینکه برخی عالمان، در کنار اصل ولایت، اصل برائت را نیز قبول دارند، ادامه داد: کسانی که نتوانستند با اصل برائت کنار بیایند و برحسب ظاهر شیعه هستند، اشکالاتی را وارد کردند و ادعا کردند که زیارت عاشورا تحریف شده است. هدف آن‌ها به‌زعم من، تردید در زیارت عاشورا بود؛ زیارتی که نماد برائت شیعه است. دسته‌ای دیگر از عالمان شیعه که هم برائت و هم ولایت را پذیرفته‌اند و آثار متعددی نیز از خود به‌جا گذاشته‌اند، ذهنشان نسبت به این موضوع پرسش‌گر بوده و اگر اکنون در قید حیات بودند و این پژوهش را می‌دیدند، ممکن بود نظرشان تغییر کند.

وی در پاسخ به این پرسش که چرا در زیارت عاشورا که به واقعه عاشورا می‌پردازد، به کسانی که در گذشته مرده‌اند نیز لعن فرستاده می‌شود، گفت: واقعیت این است که کسانی که در برابر اهل بیت، به‌ویژه سیدالشهدا، در روز عاشورا ایستادند، اولین گروه نبودند. تاریخ نشان می‌دهد که این تقابل سابقه‌دار و مستمر است. واقعه عاشورا معلولِ علت‌هایی است و پیوستگی زیارت عاشورا با جریان‌های تاریخی اسلام یک امر مسلم است. تحریف‌گران نمی‌توانند این پیوند را انکار کنند.

کتب اربعه و غیبت یک زیارت مهم
این نویسنده و پژوهشگر با رد این ادعا که دلیل نیامدن زیارت عاشورا در کتب اربعه، تحریف آن بوده است، تأکید کرد: از زمان صدور، زیارت عاشورا همواره با حساسیت‌هایی همراه بوده است. نویسندگان کتب اربعه در کرسی‌های درسی خود به آن مراجعه می‌کردند. اصولی در این کتاب‌ها مطرح شده بود که ذکر زیارت عاشورا ممکن بود آن اصول را در معرض خطر قرار دهد. ازاین‌رو در این کتب نیامده، اما در سایر آثار آن علما آمده است.

حجت‌الاسلام والمسلمین سید مهدی محمودی در پایان گفت: هدف کتاب «زیارت عاشورا از آغاز تا امروز» اثبات یقینی تقیه در عبارات زیارت عاشورا نیست؛ بلکه همین‌که احتمال عقلایی برای تقیه عالمان وجود داشته باشد، برای اثبات ادعای ما کافی است. همچنین ذکر این نکته مهم است که زیارت عاشورا همان‌گونه که در مفاتیح‌الجنان آمده، با نسخه خطی ابن سکون در مختصر المصباح‌المتهجد مطابقت دارد و همین نکته، اصالت این زیارت را تأیید می‌کند.