استعمار چیست؟ آیا دوران استعمار به پایان رسیده است؟ چگونه کشورهای مستعمره به استقلال خود دست یافتند و از چه راهی (راه‌ها) خود را به دوران پسااستعمار رساندند؟ دوران استعمار چه میراثی برای کشورهای مستعمره و حتی استعمارگر باقی گذاشته است؟ پسااستعمار به چه معنی است؟ تلاش برای پاسخ دادن به این پرسش‌ها راهگشای مطالعاتی جدید شد که نام «ادبیات و نظریه‌های استعماری و پسااستعماری» بر آن نهاده‌اند. این شعبه تز مطالعات راه خود را به دانشگاههای معتبر آمریکا و اروپا باز کرد و اکنون، نزدیک به سه دهه است که درس‌هایی با همین نام یا نام‌های مشابه در دانشکده‌های علوم انسانی و اجتماعی ارائه می‌شود.
به باور ادوارد سعید، یکی از راه‌ها برای پاسخ دادن به این پرسش‌ها پرداختن به ارتباط فرهنگ و سیاست است. سعید بر این نکته تاکید می‌کند که ادبیات فراهم‌آورنده ابزارهایی برای درک بهتر مبارزه‌های آزادی‌خواهانه ملی، شکل‌گیری هویت‌های جمعی و سیاست‌های بین‌المللی اواخر سده بیستم است. به باور او، در راه تلا برای کسب استقلال و رهایی از سلطه استعماری اروپاییان، ادبیات در احیای میراث فرهنگ ملی، احیای مجدد زبان و اصطلاح‌های بومی، بازسازی تاریخ‌های محلی و... نقشی حیاتی بازی کرده است. ادبیات نه‌تنها مقاومت در برابر هجوم خارجیان را فعال‌تر کرد، بلکه عاملی برای روشنگری و آگاهی بیشتر مردم کشورهای مستعمره شد.
برخی از پژوهشگران در تفاوتی که میان استعمار پیشاسرمایه‌داری و استعمار دوران سرمایه‌داری قائل می‌شوند، امپریالیسم را با استعمار دوران سرمایه‌داری مترادف می‌دانند. چون ریشه‌های تاریخی امپریالیسم نیز مانند استعمار به دوران پیشاسرمایه‌داری بازمی‌گردد (امپراتوری‌های روسیه و اسپانیا پیش از طلوع سرمایه‌داری اروپای غربی) مترادف دانستن این دو گمراه‌کننده است. حتی برخی باور دارند که امپریالیسم بر استعمار مقمدم است. بر اساس تعریف واژه‌نامه انگلیسی آکسفورد، واژه امپریالیسم در واژه امپریال ریشه دارد که به معنای فرمانروایی یک امپراتور، به ویژه امپراتوری مستبد و خودسر، تعریف شده است.
با اینکه حدود سه دهه از ظهور مفهوم پسااستعمار گذشته است، بحث و جدل درباره آن و برداشت‌های گوناگون از آن هنوز ادامه دارد. برخی آن را اعمال گفتمانی آشفته و نامنظم به شمار می‌آورند که شباهتی زیاد با مفهوم «پسامدرنیته» و کاربرد آن دارد و برخی دیگر آن را در چارچوب تاریخی یک سری راهبردهای فرهنگی تعریف می‌کنند. گروه دوم را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم کرد: کسانی که آغاز دوران پسااستعمار را زمانی می‌دانند که کشورهای مستعمره به «استقلال» خود دست یافتند (نیمه سده بیستم) و آنهایی که آغاز این دوره و مطالعات درباره آن را در پیوند با زمان آغاز استعمار (نیمه سده شانزدهم) می‌دانند. چون هدف مطالعات پسااستعماری پرداختن به میراث استعمار در کشورهای مستعمره و همچنین کشورهای استعمارگر است، دسته دوم باور دارند باید ریشه اثرات استعمار بر کشورهای مستعمره را در آغاز دوره استعمار، یعنی نیمه سده شانزدهم و ادبیاتی جستجو کرد که از آن زمان آفریده شده است.
برخی این تصور را دارند که ادبیات پسااستعماری زمانی آغاز می‌شود که کشورهای مستعمره به استقلال خود دست یابند و به اصطلاح، از شر استعمارگران خلاص شوند؛ اما باید در نظر داشت که این ادبیات درست، زمانی آغاز می‌شود که استعمارگران وارد می‌شوند؛ زیرا با ورود آنان چالش‌های فرهنگی و فرایند وفق‌دادن مردمان مستعمره با اوضاع تازه آغاز می‌شود. گرچه تعریفی دقیق و جهان‌شمول از این نوع ادبیات به دست داده نشده است، می‌توان موضوعات اصلی آن را به چند دستۀ کلی تقسیم کرد:
1. تغییرات یا فرسایش اجتماعی و فرهنگی: از پرسش‌های کلیدی که پس از کسب استقلال مجدد کشورهای مستعمره مطرح می‌شود، این است که هویت فرهنگی مردمان این کشورها چیست؟
2. سوءاستفاده از قدرت و استثمار: تسلط قدرت برتر بر مردمان مستعمره کاهش می‌یابد؛ اما به نظر می‌رسد اعمال چنین قدرتی با شیوه‌های گوناگون همچنان ادامه دارد. اینجا پرسش اصلی این است که چه کسی واقعا در قدرت است؟ چرا؟ و کسب استقلال در چنین شرایطی به چه معنی است؟
3. رهایی از استعمار و بیگانگی: افراد و نه کل جامعه زیر استعمار موضوع این ادبیات است. فرد از خود می‌پرسد چگونه می‌تواند خود را با اوضاع تازه وفق دهد و زندگی خود را اداره کند. 4. کاربرد زبان انگلیسی یا زبان کشورهای استعمارگر: پرسش این است که اگر مطالعه و تجزیه و تحلیل ادبیات و فرهنگ پسااستعماری هدف است، آیا می‌توان با بی‌توجهی و نادیده گرفتن زبان بومی کشورهای مستعمره بدان دست یافت؟
این کتاب نه شعاری سیاسی بر ضد «غرب» و نه توصیف یک نظریه توطئه است که توجیه‌کننده نابسامانی‌های کشورهای مستعمره یا «جهان سوم» باشد. این کتاب تنها دریچه‌ای برای ورود به مکتبی نوپا و متفاوت است که با نگاهی نو به موضوع کهنه استعمار و اثرات آن می‌پردازد. بر اساس این نگاه نو، غرب (به‌ویژه اروپای غربی و آمریکا) برای توجیه اعمال استعماری خود در سرزمین‌های مستعمره، ادبیاتی دربارۀ «شرق» یا «دیگری» تولید کرد که بتواند از آن راه، قدرت هژمونیک خود در این سرزمین‌ها را تداوم بخشد؛ ادبیاتی که در آن شرق از منظر غرب بازنمایی می‌شود. این نگاه نو و متفاوت، ادبیاتی را که غرب تولید کرده، ارزیابی و نقد می‌کند، برچسب «گفتمان استعمار» بر آن می‌زند و تلاش می‌کند از منظری دیگر به فرایند استعمار و نتایج آن نگریسته شود.
این کتاب پس از پیش‌گفتار در 13 گفتار تنظیم شده است، استعمار و انواع آن، نگاهی گذرا به مطالعات پسااستعماری، از ایدئولوژی تا گفتمان، بازنمایی، قدرت، زبان، سوژه و معنا، فرانتس فانون و روانکاوی سوژه استعمار، امپریالیسم زبان، استعمار ذهن، ادوارد سعید و جایگاه او در ادبیات و نظریه‌های پسااستعماری، گفتمان استعمار، فرودستان: از گرامشی تا اسپیوک، هومی بابا: آمیختگی، تزلزل و تقلید، آلبر ممی: از نظریه پسااستعمار تا گفتمان استعمار، ویلیام شکسپیر و گفتمان استعمار در نمایشنامه «طوفان» و دنیل دفو و گفتمان استعمار در رمان رابینسون کروزو گفتارهای این کتاب را شامل می‌شود.
گفتارهای این کتاب با وجود استقلال، به یکدیگر وابسته است و مجموعه‌ای را شکل می‌دهد که مستقیم یا نامستقیم، سروکارش با ادبیات و نظریه‌های پسااستعماری و گفتمان استعمار است. چند گفتار این مجموعه بین سال‌های 1395 ـ 1396 در مقالاتی مستقل در مجله «اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی» منتشر شده است. گفتارهای نخست و دوم پیش‌زمینه‌ای برای ورود به بحث‌های نظری و تا اندازه‌ای تخصصی است که در گفتارهای بعدی بدان‌ها پرداخته شده است. در این گفتارها کوشیده شده با اشاره به نمونه‌های تاریخی استعمار و استعمار ـ نو، شیوه‌های کاربردی مفاهیمی بسیار پیچیده و تازه توضیح داده شود که سردمداران این مکتب نوپا آنها را وارد جهان آکادمیک کرده‌اند. این مکتب نوپا برانگیزنده پرسش‌هایی جدید است که راه را به روی شکل‌گیری تفکر انتقادی می‌گشاید و همین ویژگی آن را جذاب می‌کند.
کتاب «از استعمار تا گفتمان استعمار: دریچه‌ای به ادبیات و نظریه‌های پسااستعماری» نوشته حمید عضدانلو در 505 صفحه، شمارگان 770 نسخه و بهای 98 هزار تومان از سوی نشر نی منتشر شد.
نظر شما