خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) ابوالفضل قوی‌البنیه ویراستار و تنظیم‌کننده کتاب «درآمدی بر تاریخ جامعه‌شناسی شناخت»: کتاب «درآمدی بر تاریخ جامعه‌شناسی شناخت» نوشته‌ زنده‌یاد «دکتر منوچهر آشتیانی» به همت انتشارات پگاه روزگار نو منتشر شده و در دسترس علاقه‌مندان فلسفه قرار دارد. نوشتار حاضر معرفی مختصری بر این اثر ارزشمند فلسفی است.

«جامعه‌شناسی شناخت» (Wissenssoziologie)، یکی از جدیدترین شاخه‌‌‌های علم جامعه‌شناسی و رشته‌ای نوپا در دنیای علوم انسانی است. طرح این رشته به عنوان یک علم مستقل از اوایل قرن بیستم و به واسطه‌ آثار اندیشمندانی همچون: امیل دورکهایم، ویلهلم یروزالم و ماکس شئلر بوده است. با این وجود ورود این شاخه از علم جامعه‌شناسی به ایران و آشنایی فارسی‌زبانان با «جامعه‌شناسی شناخت»، متأخرتر بوده و از حوالی سال 1320 آغاز شده است. یکی از مهم‌ترین عوامل ترویج این علم در ایران آثار تألیفی متعدد دکتر منوچهر آشتیانی در این حوزه بوده است.

استاد آشتیانی، جامعه‌شناس برجسته و از بزرگترین پژوهشگران حوزه‌ فلسفه‌ غرب در ایران به شمار می‌رود. او دکترای فلسفه‌ خود را در آلمان گرفته و در کلاس‌‌‌های فیلسوفان مهمی‌ همچون: هانس‌گئورگ گادامر، کارل لوویت، دیتر هاینریش و آلفرد وبر حضور داشته است. کتاب او با عنوان «درآمدی به جامعه‌شناسی معرفتی (شناخت‌ها)» در سال 1354 از نخستین آثاری است که در این حوزه به زبان فارسی نگاشته شده است.

در سال‌‌‌های نخست دهه‌ 1380، چندین اثر در حوزه‌ جامعه‌ ‌شناسی شناخت از دکتر آشتیانی به چاپ رسید. به جز تجدید چاپ کتاب ذکر شده با عنوان جدید «جامعه‌شناسی شناخت (مقدمات و کلیات)» (1384)، «جامعه‌شناسی شناخت کارل مانهایم» (1384)، «ماکس وبر و جامعه‌شناسی شناخت» (1383)، «جامعه‌شناسی شناخت ماکس شئلر» (1383) و «کارل مارکس و جامعه‌شناسی شناخت» (1386) مهم‌ترین آثار او در این زمینه هستند. کتاب «درآمدی بر تاریخ جامعه‌شناسی شناخت» آخرین و جدیدترین اثر مرحوم دکتر منوچهر آشتیانی در این حوزه است که با پشتوانه‌ی سال‌‌‌ها تحقیق و تدریس در این زمینه نگاشته شده است.

تاریخ اندیشه‌‌ عقلانی بشر
کتاب «درآمدی بر تاریخ جامعه‌شناسی شناخت»، یک دوره‌ فشرده از تاریخ اندیشه‌‌ عقلانی بشر و تکوین علم جامعه‌شناسی شناخت بر بستر این تاریخ است. شناخت در اندیشه‌ استاد آشتیانی، درک نسبت مفهومی بین هستی و فکر انسان است و جامعه‌شناسی شناخت، علمی است که به بررسی نسبت فکر و وجود، در بستر جامعه که خود متشکل است از مجموعه‌ای از روابط دیالکتیکی میان ساختار‌‌ها و نهاد‌‌های اجتماعی، می‌پردازد. از این رو در سرآغاز بحث، پس از ارائه‌ی بحثی در مورد «چیستی جامعه‌شناسی شناخت»، آشتیانی به سراغ «تاریخ اندیشه»‌ می‌رود تا مقدمات بحث از جامعه‌شناسی شناخت را فراهم سازد.

آنگاه که انسان خردمند به روی زمین پای می‌گذارد
ریشه‌ تفکر عقلانی بشر، طبق روایت تاریخی رایج، به حضور انسان خردمند روی زمین باز می‌گردد. بنا به این روایت، طی حدود هشتاد هزار سال، انسان‌‌‌های جنگل‌گزین و غارنشین، ابتدا به انسان بازیگر (homo ludens) و انسان تولیدگر (homo faber) تبدیل شده و پس از آن انسان خردمند (homo sapiens) به روی زمین پای می‌گذارد. وجه تمایز انسان خردورز از حیوانات و انسان‌ جاهل (homo stipidus)، دیالکتیک میان «وجود و اندیشه» است. این رابطه‌ دیالکتیکی از همان ابتدای تاریخ اندیشه‌ بشری در قالب اعتقاد به ادیان و اسطوره‌‌‌ها در دو سنت غربی و شرقی نمود پیدا کرده و انسان‌‌‌ها از این طریق می‌کوشند تا رابطه‌ وجود خود را با جهان هستی در قالب اندیشه و تفکر بیان کنند.

در این جهان باستانی تا هزاران سال، به واسطه‌ خدامحوری(تئوسانتریسم) یا جهان محوری (کاسموسانتریسم) فکر و شناخت انسان به مقولاتی همچون «لوگوس» یا «نوس» ارجاع می‌شد، در حالی که با پیدایش علوم و فلسفه‌ جدید و با آثار اندیشمندانی همچون بیکن و دکارت، عقل‌گرایی و علم‌گرایی در مرکز توجه انسان‌‌‌ها قرار گرفته و انسان محوری جای خدامحوری را می‌گیرد و به‌جای فکر کردن به موضوعات شناختنی، خود شناخت موضوع تفکر قرار می‌گیرد. از این دوره به بعد، شناخت انسان محصول ارتباطات اجتماعی‌ ـ ‌تاریخی تلقی می‌شود و زمینه‌‌‌های جامعه‌شناسی شناخت شکل می‌گیرد.

پیشگامان جامعه‌شناسی شناخت
زنده‌یاد دکتر آشتیانی، پیش از پرداختن به مفهوم جدید و معاصر جامعه‌شناسی شناخت، ریشه‌‌‌های این علم را در آثار تعدادی از مهم‌ترین اندیشمندان و جامعه‌شناسان از فرانسیس بیکن تا آگوست کنت پی می‌گیرد. بیکن در کتاب معروف خود «ارگان جدید علمی» از خطا‌‌های اندیشه‌ (یا به تعبیری بت‌‌‌های ذهنی) یاد می‌کند؛ مهم‌ترین پیش‌داوری که اندیشه را به خطر می‌اندازد، به اعتقاد بیکن، بت‌‌‌های بازاری است که از جامعه و زبان نشأت می‌گیرد. مونتسکیو، پاره‌تو، سن‌سیمون و آگوست کنت، دیگر اندیشمندانی هستند که نشانه‌‌‌هایی از توجه به جامعه‌شناسی شناخت در آثارشان دیده می‌شود.

مباحثات و مکاتبات تعیین کننده دو اندیشمند
پس از این اندیشمندان نوبت به اندیشمندانی می‌رسد که مشخصاً حوزه‌ جامعه‌شناسی شناخت را تحت تأثیر آرا و نظریات خود قرار داده‌اند. شروع جامعه‌شناسی شناخت را به چند نفر از اندیشمندان اروپایی نسبت داده‌اند. ویلهلم یروزالم و امیل دورکهایم، دو فیلسوفی هستند که تکوین علم جامعه‌شناسی شناخت را به مباحثات و مکاتبات این دو نسبت می‌دهند. یروزالم در مقاله‌ای تحت عنوان «جامعه‌شناسی شناختن»، ارتباط میان معارف انسانی و مناسبات اجتماعی را مطرح می‌کند. دورکهایم نیز در «سالنامه‌ جامعه‌شناسی» بخشی را به ملزومات جامعه‌شناسانه‌ آگاهی اختصاص می‌دهد و آثاری در این زمینه به نگارش درمی‌آورد.
همچنین دیگر آثار دورکهایم از قبیل توتم و تابو، از نخستین آثار مربوط به جامعه‌شناسی شناخت به شمار می‌رود.

همچنین ماکس شئلر کسی است که نخستین بار اصطلاح جامعه‌شناسی شناخت، به گونه‌ای که امروز به کار می‌رود (Wissenssoziologie) را به کار برده است. کارل مانهایم و ژرژ گورویچ نیز از پیشگامان این عرصه از علم به شمار می‌روند.

تئوری‌های جامعه‌شناسی شناخت
در بخش بعدی، نویسنده به مبحث «جامعه‌شناسی شناخت در دوران جدید» می‌پردازد. توجه به تئوری هیستوریکی هگل و جامعه‌شناسی‌‌‌های شناخت متأثر از آن و نیز تئوری‌‌‌های شبه مارکسیستی در جامعه‌شناسی شناخت از مشخصات این مبحث است. استاد آشتیانی در این مبحث به نظریات اندیشمندان متعددی از قبیل ارنست گرون‌والد، یولیوس کرافت، کارل مانهایم، آلفرد وبر، لوکاچ، ماکس آدلر و ماکس شئلر پرداخته و درنهایت نظریه‌ جامعه‌شناسی شناخت کارل مارکس را طرح می‌کند.
بخش پایانی این اثر نیز به بحث‌‌‌های توضیحی و انتقادی اختصاص دارد. کارکرد جامعه‌شناسی شناخت، هدف جامعه‌شناسی شناخت، نسبیت تاریخی حقیقت، تعینات آگاهی در جامعه‌شناسی شناخت، چارچوب‌های اجتماعی شناخت و استقلال علمی جامعه‌شناسی شناخت از مهم‌ترین مباحث این بخش به شمار می‌روند.

آغازِ کار در قلمرو جامعه‌شناسی شناخت
نویسنده‌ در مؤخره مختصر کتاب، پس از لیست‌کردن عناوین متعددی که در دو قرن اخیر در جامعه‌شناسی شناخت مطرح شده‌اند، به بیان این نکته می‌پردازد که آثاری که در جامعه‌شناسی شناخت نگاشته شده است، از بیکن تا مارکس، به جای بررسی شناخت در جوامع گوناگون، به شرح عقاید و افکار و نظریات خود آن‌‌‌ها اختصاص داشته است. در پایان زنده‌یاد دکتر آشتیانی به خوانندگان این کتاب تذکر می‌دهد که: «هیچگاه نباید فراموش کرد که ما در قلمرو جامعه‌شناسی شناخت، وارد آغازِ کار گردیده‌ایم و به هیچ وجه نباید در انتظار رسیدن به وضع حتمی و قطعی این دانش بود.»

کتاب «درآمدی بر تاریخ جامعه‌شناسی شناخت» جدیدترین نوشته‌ زنده‌یاد دکتر منوچهر آشتیانی، جامعه‌شناس و فیلسوف معاصر ایرانی است که در 274 صفحه به بهای 49 هزار تومان در تیراژ  500 نسخه توسط انتشارات مؤسسه فرهنگی هنری پگاه روزگار نو منتشر شده و اینک در دسترس علاقه‌مندان و پژوهشگران قرار دارد.