ایرنا نوشت: پایتخت کتاب عنوان طرحی است که بر مبنای آن هر سال شهری از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان پایتخت کتاب ایران انتخاب می‌شود. بخش‌هایی از این طرح از پایتخت جهانی کتاب الگوبرداری شده‌است اما از نظر ساختار اجرایی همخوانی‌های زیادی با شرایط فعالیت فرهنگی در ایران پیدا کرده‌است.

عنوان پایتخت کتاب جهان از سال ۲۰۰۱ میلادی از سوی سازمان یونسکو به شهری داده می‌شود که در جهت تقویت جایگاه کتاب و خواندن آن کوشش شایانی کرده‌باشد. هدف یونسکو این است تا از این طریق در آن سال به اجرای برنامه‌های فرهنگی مرتبط با کتاب بپردازد و از این راه شوق مطالعه را در مردم ایجاد کند. این انتخاب هیچ جایزه و یا مشوق مالی را برای برگزیده دربر ندارد؛ بلکه تایید بهترین برنامه اختصاص داده‌شده به کتاب و کتاب‌خوانی است. 
دولت یازدهم بر اساس طرح جهانی و در جهت ترویج سراسری فرهنگ کتابخوانی، تمرکززدایی فعالیت های این حیطه و افزایش سرانه مطالعه به اجرای شکل بومی این طرح در داخل کشور پرداخت بر این اساس انتخاب پایتخت کتاب ایران سال ۱۳۹۳ آغاز شد، با اعلام فراخوان شبکه ترویج کتاب‌خوانی که زیر نظر معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی جای دارد و با همکاری سازمان اسناد و کتابخانه ملی، هر سال شهرهایی که داوطلب دریافت این عنوان هستند، برنامه‌های خود را ارائه می‌دهند و داوران با انتخاب بهترین طرح‌های ارائه‌شده، پایتخت کتاب را برمی‌گزینند.

پیمایش مصرف فرهنگی ایرانیان در سال ۹۸ نشان داد نیمی از جامعه ایرانی کتابخوان هستند و هفته‌ای به طور متوسط ۳ ساعت و هفت دقیقه کتاب می‌خوانند. همین پژوهش به ما می‌گوید که تنها یک‌پنجم از جمعیت‌ حاضر در پایگاه‌های اقتصادی پایین جامعه اهل مطالعه هستند. اگر ما به دنبال توسعه فرهنگی هستیم، باید قبول کنیم این گزاره که تنها نیمی از ایرانیان کتاب می‌خوانند، مطلوب نیست و این میزان باید ارتقا پیدا کند. این موضوع هم برنامه‌ریزی می‌طلبد و هم حرکت در مسیر چشم‌انداز.

طرح انتخاب پایتخت کتاب ایران را با توجه به سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ و تأکید رهبری ایران می توان فرصتی برای مدیریت شهری دربحث ارتقای سطح فرهنگ عمومی و شهروندی دانست. مهم‌ترین دلیلی که برای اجرای این برنامه ارائه می‌شود، ایجاد هماهنگی و همکاری میان نهادهای مختلف دولتی و غیردولتی فعال در شهرهای کوچک بر سر اجرای فعالیت‌های مرتبط با کتاب است. طراحان و مجریان این طرح بر این باورند که با چنین طرح‌هایی می‌توان به افزایش سرانه مطالعه در بین شهروندان کمک کند.

همچنین این توجیه ارائه می‌شود که طرح انتخاب پایتخت کتاب ایران اولین تجربه ملی برای ایران در این زمینه به‌شمار می‌رود و این تجربه موجب می‌شود به مرور زمان به معیارهای جهانی انتخاب پایتخت کتاب نزدیک شوند. مقامات فرهنگی ایرانی می‌گویند معیارهای آنان بیشتر به صورت ملی و براساس ساختارها و ظرفیت‌های بومی تعریف شده‌است. 
پایتخت کتاب برنامه خود را با همکاری همه نهادهای فرهنگی، نظیر اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان، کتابخانه ملی مرکز استان، نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، شهرداری‌ها و... پیش می‌برد و هر شهر با توجه به قابلیت‌هایی که دارد، برنامه‌های گوناگونی را اجرا خواهد کرد.

پایتخت کتاب از میان شهرهای کشور که در فراخوان شرکت کرده‌اند، برگزیده می‌شود؛ شهری که بهترین برنامه‌های گذشته و بهترین برنامه‌های پیش‌بینی‌شده برای دو سال آینده را داشته باشد. پایتخت کتاب باید زیرساخت‌های مناسب و برنامه‌های ترویجی برای کتاب و کتاب‌خوانی را در برنامه داشته باشد و بتواند در جهت پیشبرد آن‌ها تلاش کند.

افزایش حدود سه برابری شهرهای متقاضی پایتختی
در نخستین دوره از اجرای این برنامه، ۶۴ شهر با ۳۹۰ طرح و برنامه به این فراخوان جواب داده‌ و تقاضا داشتند به عنوان پایتخت کتاب ایران انتخاب شوند. پس از ارزیابی‌های کارشناسی ۱۰ شهر به مرحله نهایی راه یافتند و به هیات داوران معرفی شدند.
هیات داوران با در نظر گرفتن اهداف و شاخص‌های ارزیابی، در اولین مرحله از داوری، شهرهای یزد، بوشهر، گنبدکاووس، نیشابور و اهواز را به عنوان نامزدهای نهایی جشنواره معرفی کرد. در نهایت بر اساس بیانیه هیات داوران پایتخت کتاب ایران، اهواز به دلیل ارائه برنامه‌های نوآورانه، مشارکت‌جویانه، مؤثر و منسجم و استفاده از ظرفیت‌های بخش خصوصی، تشکل‌های مردمی، صنایع و مراکز ورزشی و فرهنگی، لوح افتخار وزرای کشور و فرهنگ و ارشاد اسلامی و لوح تقدیر کمیسیون ملی یونسکو را دریافت کرد.

در دومین دوره برگزاری این رقابت ۹۹ شهر در این طرح شرکت کردند. در این دوره شهر نیشابور به عنوان دومین پایتخت کتاب ایران انتخاب شد  شهرهای بوشهر، شیراز، یزد، شهرکرد و شهر ری به عنوان شهرهای نامزد پایتخت کتاب ایران معرفی شدند.

 شهر بوشهر به عنوان سومین پایتخت کتاب ایران و کاشان به عنوان چهارمین پایتخت کتاب ایران انتخاب شدند. همچنین شهر یزد بر اساس شاخص هایی از جمله استمرار فعالیت های ترویج کتابخوانی، ارائه برنامه های خلاقانه، هم افزایی و همگرایی بخش های دولتی و خصوصی و با حمایت مالی برندهای معتبر تجاری خود بعنوان پنجمین پایتخت کتاب ایران معرفی شد.  

ششمین برنامه انتخاب و معرفی پایتخت کتاب ایران از ابتدای تیرماه با اعلام فراخوان آن از سوی دفتر مطالعات و برنامه ریزی فرهنگی و ستاد هماهنگی شهرها و روستاهای دوستدار کتاب معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به تمامی نهادها و سازمان‌های ذی‌ربط از جمله نهادها و سازمان های دولتی و غیر دولتی همچون نهاد کتابخانه های عمومی کشور، معاونت توسعه مناطق محروم ریاست جمهوری، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی، سازمان شهرداری ها و دهیاری ها، ستاد عالی کانون های فرهنگی و هنری مساجد کشور، خانه کتاب، کمیسیون ملی یونسکو، اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران، انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران و شبکه شهرهای دوستدار کتاب و بخش خصوصی و فعالان فرهنگی و تشکل‌های مردم‌نهاد شروع به کار کرد.

با اعلام فراخوان ارسال آثار شهرهای متقاضی شرکت در این طرح، ۱۶۶ شهر، آثار و مستندات خود را به دبیرخانه مرکزی ستاد هماهنگی شهرها و روستاهای دوستدار کتاب معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ارسال کردند.

بنا به گزارش دبیرخانه کیفیت آثار ارسالی در این دوره نسبت به دوره‌های گذشته از رشد قابل توجهی برخوردار بود به‌گونه‌ای که داوران مراحل اولیه این طرح برخلاف روال سال‌های گذشته که ۲۰ شهر را به‌ عنوان شهرهای راه‌یافته به مرحله نیمه‌نهایی انتخاب می‌کردند در این دوره ۳۸ شهر را برای این مرحله انتخاب و به دبیرخانه معرفی کردند و پس از بررسی آثار در مرحله نیمه ‎نهایی سرانجام پنج شهر اوز، بم، ری، شیراز و رفسنجان به دور پایانی راه‎ یافتند و در نهایت هم شهر شیراز این عنوان را برای سال ۹۹ کسب کرد.

عمده ترین دلیل اجرای طرح پایتخت کتاب را می توان تمرکز زدایی فعالیت های ترویجی از پایتخت عنوان کرد؛ روندی که باعث رقم خوردن و تحول و پویایی فرهنگی شهرهای منتخب پایتخت کتاب شد. این رویداد در طول ۶ دوره برگزاری، تحولات و رویدادهای فرهنگی برجسته ای از برگزاری نکوداشت بزرگان ادبی شهرهای پایتخت که تا آن زمان مجالی برای معرفی و ارج نهادن نیافته بودند، گرفته تا انعقاد تفاهم نامه های بین سازمانی در این شهرها در مسیر توسعه کتابخوانی و احداث و تکمیل کتابخانه های نیمه کاره و مجتمع های فرهنگی برزمین مانده را تجربه کرد.
تلاش برای توسعه فرهنگ مطالعه حتی شهرها را به ایده پردازی هایی چون راه اندازی پنجشنبه های کتابخوانی یزد، راه اندازی شبکه دوستداران کتاب در اصناف و مشاغل و برگزاری نخستین جشنواره کتاب کودک و نوجوان در کاشان و بسیاری از طرح های ناب دیگر واداشت. مساله ای که حتی در شهرهای نامزدی پایتخت موجب تکاپو و تحولات فرهنگی شد.
پایتخت کتاب اکنون در ششمین ایستگاه بسیار پررنگ تر و بالغ تر از سال های نخستین رو به تکامل می رود تا جهانی شدن را نیز در این چشم انداز محقق کند.