به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) زندگی روزانه ما در روزهای کرونایی پر از دریافت و ارسال اخبار مربوط به کرونا و مملو از گفتگو درباره آنچه از کرونا می‌دانیم و نمی‌دانیم شده که ما را به سمت تصمیم‌گیری بر اساس شنیده‌ها و خوانده‌ها سوق می‌دهد. تنوع رسانه‌ها، هم از نظر تکنولوژی و هم از حیث رویکردهای سیاسی ـ اجتماعی، علاوه‌بر سردرگمی و ابهامی که برای همه به ارمغان آورده است، خلا دانش و مهارت لازم برای برخورد با رسانه‌ها را برجسته کرده است.ایبنا در همین زمینه گفت‌و‌گویی با علیرضا دهقان عضو هیات علمی گروه ارتباطات و رسانه دانشگاه تهران و عضو سابق کمیته ملی ارتباطات کمیسیون ملی یونسکو انجام داده که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
 
 پدیده کرونا را از لحاظ کلیت و ساختار اجتماعی چگونه می‌بینید؟
 کرونا پدیده شگفت‌آوری است از این جهت که کلیت ساختار اجتماعی را درگیر خود کرده است. از جهت دیگر، دولت، ملت، اقتصاد، سیاست و اجتماع و فرهنگ را مورد سوال جدی قرار داد و برای رفع مشکل پیش آمده آنها را فراخواند. از نظر سیاسی دولت‌ها به شدت گرفتار شدند زیرا مشکل چنان سطح و گستره‌ای دارد که تاکنون بی‌سابقه بوده و نه تنها با منابع مشورتی و تصمیم‌گیری عادی نمی‌توانند بر آن غلبه کنند و احساس گیجی و سردرگمی می‌کنند که چگونه با آن مواجه شوند، بلکه منابع اقتصادی نیز برای مقابله با آن کفایت نمی‌کند به‌طوری که لازم است متوسل به کشورهای غنی‌تر یا نهادهای مالی بین‌المللی مانند سازمان بهداشت یا بانک جهانی یا منابع خصوصی و مردمی داخلی شد. از جهت اجتماعی و فرهنگی نیز مشکل بزرگی پدیدار شد که در این حد و اندازه بی‌سابقه یا کم‌سابقه بود. سنت و تجدد یا مراکز و مراجع مذهبی-سنتی یا مراجع علمی و فنی و دستگاه‌های تخصصی و علمی در برابر هم قرار گرفتند و این سوال مطرح شد که حفظ جان اولویت دارد یا آداب و رسومی مانند اجتماعات مذهبی و زیارت اماکن مذهبی.  بنابراین ویروس کرونا کلیت ساختار اجتماعی را درگیر و گرفتار کرده است و آثار کوتاه مدت آن پیدا شده ولی آثار دراز مدت آن هنوز ناشناخته و مبهم است.
 
مسئولیت رسانه‌ها در این شرایط چیست؟
وظایف و کارهای رسانه‌ها در ترکیب کلی همان است که همیشه بوده است. تفاوتی که می‌کند شدت و ضعف برخی کارکردها در مقایسه با کارکردهای دیگر و یا اهمیت کمتر یا بیشتر برخی ژانرهای رسانه‌ای در مقایسه با محتواها و یا قالب‌های دیگر است. از نظر کلی می‌دانیم که رسانه‌ها به‌ویژه رسانه‌های جمعی و پراستفاده مانند: رادیو، تلویزیون، روزنامه‌ها یا شبکه‌های اجتماعی امکان نظارت بر محیط سیاسی و اجتماعی را برای ما فراهم می‌کنند و ما را آموزش می‌دهند و انتقال زمانی و مکانی فرهنگ را میسر می‌کنند و وسیله تفریح و سرگرمی ما را فراهم می‌کنند. این کارها همیشه بوده است، ولی تفاوت‌هایی که شرایط جدید ایجاد می‌کند این است که اگر در شرایط عادی نظارت بر محیط فیزیکی و اجتماعی به ویژه از جهت امنیت بهداشتی شدت زیادی نداشت، اکنون این نظارت بیشتر و شدیدتر می‌شود چراکه بری ورود به محیط طبیعی و اجتماعی احساس ناامنی بیشتری می‌کنیم و رسانه‌ها در این وضعیت تکلیف رسمی و یا مسئولیت اجتماعی دارند که به ما اطمینان بدهند با رعایت چه نکات بهداشتی و یا با چه شیوه‌هایی می‌توانیم بر محیط خودمان نظارت اعمال کنیم.
 
در این شرایط آموزش رسانه‌ها به ما مورد تاکید بیشتری قرار می‌گیرد. از همین روست که مشاهده می‌کنیم محتوای آموزشی رسانه چه آموزش مستقیم و چه آموزش غیرمستقیم و همراه با محتواهای دیگر در همه رسانه‌ها افزایش پیدا کرده است. در عین حال رسانه‌ها که همیشه سرگرمی برای ما داشته‌اند اکنون هم با شدت بیشتر این وظیفه را دارند، چراکه اگر شرایط قرنطینه خانگی را داشته باشیم که مدت زیادی را در چهاردیواری خانه به‌سر می‌بریم و حتی از دیدار حضوری خویشاوندان و دوستان و آشنایان نیز محروم هستیم ناگزیر وقت زیادی برای استفاده از رسانه‌ها داریم و همه این وقت صرف آموختن اصول و نکته‌های بهداشتی و یا توجه به اخبار و حوادث نخواهد شد و رسانه‌ها میدان‌دار اصلی سرگرمی و تفریح می‌شود. بنابراین مسئولیت رسانه در وضعیت بحران کرونایی این است که ضمن اینکه ما را آموزش می‌دهد و فرهنگ امیدواری و دوری از حرمان و افسردگی و همکاری و مساعدت به یکدیگر و بخشش و گذشت و مقاومت در برابر مشکلات و کاهش عدم اطمینان محیطی می‌دهند سرگرمی‌های بیشتر و متنوع‌تر و انسانی‌تری نیز برای ما تهیه و توزیع کنند.
 
دانش «ارتباطات سلامت» چه پیامی برای این روزهای مردم دارد؟
هدف ارتباطات سلامت مانند هرنوع ارتباط دیگری اثرگذاری برشناخت و نگرش و کنش‌های افراد است. با این نکته اضافی و تکمیلی که در این الگوی ارتباطی محتوای خاص کمک به پیشگیری و درمان بیماری و تقویت شاخص‌های سلامت جسمی و روانی افراد و گروه‌های اجتماعی است. به عبارت دیگر هدف ارتباطات سلامت این است که از طریق رسانه‌های متنوع و مناسب، آگاهی‌های بهداشتی افراد و گروه‌های اجتماعی به‌صورت کلی و یا در مواردی خاص و ناشناخته‌تر مانند ویروس کرونا و نحوه مقابله با آن، عمومی‌تر، دقیق‌تر و کاربردی‌تر شود و نگرش بهتری در مورد امنیت بهداشتی و اهمیت سلامتی فردی و اجتماعی حاصل شود و کنش‌های مرتبط با پیشگیری و درمان گسترش پیدا کند و به صورت فرهنگ عمومی درآید. رفتارهای پرخطر از نظر سلامت فردی و اجتماعی کاهش پیدا کند و هزینه‌های درمانی و حفظ سلامت و افزایش شاخص‌های سلامت در کل اقتصاد معقول و منطقی شود.
 
برای رسیدن به این هدف لازم است پیوند بیشتر و کارشناسی شده‌تری بین رسانه‌های قدیم و جدید و شبکه‌های علمی و تخصصی و کاربردی بهداشت و درمان و سلامت جسم و روان مانند پزشکان و پرستاران و بیمارستان‌ها و دانشگاه‌ها و مراکز آموزش و تحقیقات پزشکی برقرار و گسترش پیدا کند. حاصل این فرایند تولید و توزیع پیام‌های بهداشتی به‌هنگام و توزیع گسترده و آسان و ارزان از طریق رسانه‌های مناسب است. این پیامی است که از دانش ارتباطات و سلامت شنیده می‌شود. برای نمونه در شرایط بحران کنونی که ابهامات و سوالات زیادی در مورد خطر ویروس کرونا وجود دارد و امکانات و زیرساختارهای بهداشت و درمان به صورت معمول و عادی آن برای اطلاع‌رسانی و نحوه پیشگیری و درمان کفایت نمی‌کند و از طرفی به خاطر محدودیت‌های رفت و آمد عادی در شهر و ضرورت باقی ماندن در خانه، نظارت و مراقبت بهداشتی براساس تعامل رودر رو بین پزشک و بیمار و یا مراجعه حضوری به مطب و درمانگاه و بیمارستان نشدنی و یا دشوار است تکلیف چیست؟ از یک طرف خطر و ریسک افزایش پیدا کرده است و از طرفی شیوه‌های سنتی و معمول ارتباطی محدود شده است. این وضعیت خود یک وضعیت اضطراری و یا بحرانی است که ارتباطات سلامت به کار وارد می‌شود.
 
شرایط کنونی ابهامات و سوالات عمومی در مورد ساده‌ترین و عادی‌ترین رفتارها مانند تهیه نان از نانوایی محل را افزایش می‌دهد و حتی آن را به یک معضل تبدیل می‌کند. آیا ویروس از طریق خرید نان ممکن است ما را مورد حمله قرار دهد؟ ارتباطات سلامت توصیه می‌کند رسانه‌ها حتی این موضوع تاکنون پیش افتاده یعنی شیوه بهداشتی خرید نان را آموزش دهند. نکاتی مانند استفاده از ماسک و دستکش و حفظ فاصله در صف نانوایی و عدم استفاده از چاقوی موجود در پیشخوان نانوایی برای بریدن نان و در صورت عدم اطمینان از آلوده نبودن نان داغ کردن مجدد آن هنگام مصرف در دستگاه تستر یا مایکروفر. علاوه‌ بر آموزش عمومی رفتارهای بهداشتی از طریق رسانه‌ها، انتخاب رسانه مناسب در این شرایط می‌تواند یک کمک و مسئولیت ارتباطات سلامت باشد. اینترنت و رسانه‌های اجتماعی در بستر اینترنتی در این شرایط جدید نقش بیشتر و موثرتری در اهداف بهداشتی و سلامت‌افزایی دستگاه‌های رسمی و قانونی پیدا کرده‌اند. اینترنت و سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی در بستر اینترنت در زمینه‌ها و قالب‌ها و الگوهایی مانند سلامت الکترونیک، مراقبت بهداشتی آنلاین و گروه‌های خانوادگی و دوستان و همکاران در شبکه‌های اجتماعی مانند تلگرام و واتس آپ و اینستاگرام برای تولید و تکثیر و انتشار و بازنشر اطلاعات و توصیه‌های بهداشتی و تغذیه‌ای و تقویت روحیه دیگران، موجب تقویت عملکرد دستگاه‌های رسمی بهداشت و درمان و کاهش هزینه‌ها و افزایش رضایت عمومی می‌شوند.
 
 پیشرفت در فناوری اینترنت و رسانه‌های اجتماعی امکان به اشتراک گذاشتن اطلاعات از راه دور در مناطق جغرافیایی را فراهم ساخته است و موجب تسهیل در مراقبت بهداشتی و سلامت مراقبت‌های بهداشتی شده است. مانند سلامت الکترونیک، سلامت آنلاین، پزشکی اینترنتی و انفورماتیک و سلامت مصرف‌کننده. که این سیستم‌ها موجب بهبود عملکرد مراقبت از بیمار، کاهش هزینه‌ها و بهبود گردش کار شده‌اند. بنابراین رسانه‌های اجتماعی باید جزئی از برنامه‌های نظام سلامت باشند تا از این طریق اطلاعات موردنیاز در اختیار افراد قرار گیرد، همچنین از آنها در جهت ایجاد روابط اجتماعی بین گروه‌های جمعیتی با ویژگی‌های مشترک و کاهش تنش‌های ناشی از بیماری‌های مزمن و تغییر رفتار در بیماران بهره جست.
 
نقش تکنولوژیهای نوین ارتباطی در این بحران چیست؟
دربحران کرونا اوج نفوذ رسمی و غیر رسمی استفاده از تکنولوژی‌های نوین ارتباطی را نشان داد. منظور از این تکنولوژی هم اینترنت و فضای مجازی و گوشی‌های همراه هوشمند و هم شبکه‌های اجتماعی مانند تلگرام و واتس اپ و اینستاگرام و غیره است. ساختارهای رسمی و دولتی و حکومتی و شبکه های ارتباطی سنتی و مردمی هردو و نیز نهادهای اجتماعی مانند خانواده و گروه‌های خویشاوندی و گروه‌های اجتماعی غیررسمی همگی از این تکنولوژی‌ها استفاده کردند و هم تغییرات و آسیب‌هایی را از این شبکه‌ها دریافت کردند. اما در کل نفوذ و اهمیت و کاربرد گستره انواع تکنولوژی‌ها و فرمت‌ها و شبکه‌ها و ابزارهای ارتباطی از نوع سخت‌افزار و نرم‌افزار قرن بیست‌و‌یکمی در این بحران مشاهده شد و معلوم شد تا چه اندازه این تکنولوژی‌ها و روش‌ها و عادات و سلایق برخاسته از آن در چنین وضعیتی می‌توانند موثر و کارگشا باشند و جالب این است که هم به داد ساختارهای رسمی مانند دستگاه دولت و سازمان‌های دولتی و نیمه‌دولتی رسیدند و هم سودمندی بیشتر و گسترده‌تر و متنوع‌تر و حیاتی‌تری برای عموم مردم و گروه‌های اجتماعی فراهم کردند.
 
 مثلا این تکنولوژی‌ها و شبکه‌های اجتماعی مرسوم و پرکاربرد مانند تلگرام و واتس اپ یا شبکه‌های محدود و خاص مانند شبکه خدمات آموزش «شاد» برای خدمات آمورشی دانش‌آموزان تا حدود زیادی خلاء فعالیت‌های آفلاین مانند خدمات اداری و آموزشی و تشکیل جلسات اداری را پرکردند. جلسات هیات دولت و بسیاری از جلسات رسمی دستگاه‌های دولتی و غیردولتی به‌صورت آنلاین تشکیل شد و تصمیمات ضروری و برنامه‌ریزی‌های مربوط به نحوه سازماندهی اقدامات و امور غیرقابل تلیق در وضعیت خطر همه‌گیری کرونا اتخاذ و عملیاتی شد. کلاس‌های دانشگاهی از طریق شیوه‌های آنلاین ادامه پیدا کرد. حتی کنسرت آنلاین نیز برقرار شد. اطلاع‌رسانی و آموزش عمومی راجع به رویدادهای کرونایی و روش‌های پیشگیری و درمان‌های خانگی و غیرنیازمند به مراجعه به بیمارستان‌ها و مراکز درمانی از این طریق صورت گرفت. از نظر پیوندهای فردی و اجتماعی و استفاده از این تکنولوژی‌ها برای سرگرم‌سازی با استفاده از تولیدات خود افراد و توزیع این تولیدات و نیز عرضه و بازنشر تولیدات سینمایی و تلویزیونی و سایر محتواهای قبلا تولید شده نیز چیزی نیست که نیازمند تکرار باشد و تجربه عموم مردم در دو ماهه اخیر است.
 
 کرونا چه تاثیری بر ارتباطات فردی، بین‌فردی و جمعی داشته است؟
 وضعیت کنونی و شرایط محدودیت‌های رفت و آمد عمومی و محدودیت‌های کار و کسب و اداری و عدم امکان اجتمات ورزشی.  هنری و مذهبی و گونه‌های دیگر ارتباطات فردی و جمعی را از جهت کمی و کیفی به شدت تحت تاثیر قرار داده است. از همه مهم‌تر و ملموس‌تر کاهش شدید ارتباطات فردی است که پیامدهای آن متنوع و پیچیده است. این فضای ایجاد شده که نه میل به بیررون فتن از خانه داری و نه میل در خانه ماندن مرا یاد شعر عامه  پسندی انذاخت که می‌گوید نه از غربت دلم شاد و نه رویی در وطن/ نه انگیزه رفتن و نه اشتیاق ماندن. این فضا یک فضای معلق، بی‌اشتیاق و بی‌انگیزه حتی برای ارتباطات فردی است.