به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در فارس، اردیبهشت شیراز با سعدی آغاز می‌شود؛ شاعر، حکیم و فیلسوف اخلاق و دوستی. شیرازی‌ها به سنت هرساله، دو روز نخست اردیبهشت‌ماه را به شیخ مصلح‌الدین اختصاص می‌دهند. امسال هم این مراسم با گلباران آرامگاه استاد سخن در نخستین روز و برگزاری نشست علمی در دومین روز از دومین ماه بهار، به انجام رسید.
امسال اما شیراز متأثر از حادثه سیل بود؛ سیلی که جوار آرامگاه شیخ را هم بی‌نصیب نگذاشت و خانه‌ها و کاشانه‌های همسایگانش را با آسیب مواجه کرد. از همین رو امسال مراسم بزرگداشت سعدی با صرفه‌جویی در هزینه برگزاری و اختصاص بخشی از این هزینه‌ها به سیل‌زدگان آغاز شد و در دومین روز نیز مرکز اسناد و کتابخانه ملی فارس میزبان جمعی از دانشوران و استادان ادبیات بود تا از دستاوردهای یک‌ساله خود درباره سعدی شیراز رونمایی کنند.
در این نشست کوروش کمالی‌سروستانی «سعدی و نظریه اخلاق سیاست» را موضوع سخن خود قرار داد، علی‌اصغر دادبه از «سعدی و فلسفه زندگی» از منظر شیخ اجل گفت، محمدابراهیم انصاری‌لاری «نگاه سعدی به انسان» را مورد بررسی قرار داد، نصرالله پورجوادی با ذکر مقدمه‌ای در باب سماع، از «سماع عارفانه در شعر سعدی» گفت و حسن ذوالفقاری هم پژوهشی در باب «جریان هفتصدساله سعدی‌خوانی در مکتب‌ها و مدارس ایران و کشورهای فارسی‌زبان» ارائه کرد.
در نشست دوم این مراسم هم محمدحسین کرمی «پیری و جوانی از نگاه سعدی» را تشریح کرد، زیبا اشراقی مقاله‌ای با عنوان «این صورت انگشت‌نما» را برای حضار شرح داد، و در سومین نشست هم با عنوان «بر خوان سعدی»، محمدرضا خالصی پژوهشی تازه درباره «تأثیر تفکر عاشقانه» ابوالحسن دیلمی بر سعدی، ارائه کرد، منصور پایمرد «از سجاده طامات سعدی تا دلق بسطامی حافظ» گفت و امین‌رضا نوشین به واکاوی «زیبایی‌شناسی سعدی یا طور دیگر زیبایی‌شناسی در فرهنگ ایرانی ـ اسلامی» پرداخت. مشروح گزارش این نشست‌ها را در ادامه بخوانید.
سعدی و نظریه اخلاقِ سیاست
نخستین سخنران نشست علمی یادروز سعدی شیراز، مدیر مرکز سعدی‌شناسی بود که به واکاوی سعدی و نظریه اخلاق سیاست پرداخت. کوروش کمالی سروستانی، نسبت میان اخلاق و سیاست را از اساسی‌ترین مسائل فلسفه سیاسى خواند و از تفاوت برخورد فرمانروایان و حاکمان در ادوار مختلف با این دو مقوله گفت.
مدیر مرکز اسناد و کتابخانه ملی فارس با اشاره به برخی دیدگاه‌ها که میان این دو مقوله؛ یعنی اخلاق و سیاست به تفکیک و جدایی آنها باور داشته و سیاست بدون اخلاق را مبنای اندیشه و تصمیمات خویش قرار دادهاند، گفت: در مقابل این دیدگاه، برخی نیز به تلفیق این دو پرداخته و سعادت جامعه را در گرو اخلاقی بودن سیاست‌های آن جامعه تلقی کرده‌اند.
کمالی سروستانی سپس با ذکر چهار دیدگاه عمده پیرامون نسبت اخلاق و سیاست در زمان کنونی (نظریه جدایی اخلاق از سیاست، نظریه تبعیت اخلاق از سیاست، نظریه دوسطحیِ اخلاق و سیاست و نظریه یگانگی اخلاق و سیاست) یادآور شد: آیا سیاست می‌تواند اخلاقى باشد؟ و اگر اخلاق در پى حقیقت است و هدف سیاست تأمین مصلحت، چه رابطه‌ای می‌تواند میان این دو برقرار باشد؟
او سپس با ذکر مقدمه‌ای درباره آرا و نظرات مختلف پیرامون نظریه‌های متعدد فیلسوفان و حکیمان درباره نسبت اخلاق و سیاست، به شرح نظریه سعدی در باب اخلاق سیاست پرداخت.
نظریه اخلاقِ سیاست از دیگاه سعدی
کوروش کمالی سروستانی با اشاره به اینکه سعدی بر مبنای روایت «الناس علی دین ملوکهم» و ایده‌ای سیاسی که خواجه نظام‌الملک آن را مطرح کرد و در زمان سلجوقیان رواج یافت، معتقد به پیوستگی دین و سیاست و برگزیدگی پادشاه از سوی خداوند و اینکه تئوری عدل شاهی با انتصاب الهی در پادشاه آرمانی درهم می‌آمیزد، بود.
به گفته کمالی‌سروستانی، شیخ مصلح‌الدین معتقد است بازتاب کنش عمومی مردمان در جامعه، مطابق شیوه و کنشگری حاکمان و فرمانروایان آن جامعه خواهد بود و از این منظر نگاه سعدی به حکومت و صاحبان قدرت، همانند دیدگاه امام محمد غزالی و خواجه نظام‌الملک و نجم‌الدین رازی است؛ «تو هم پاسبانی به انصاف و داد/ که حفظ خدا پاسبان تو باد/ تو را نیست منّت ز روی قیاس/ خداوند را منّ و فضل و سپاس/ که در کار خیرت به خدمت بداشت/ نه چون دیگرانت معطل گذاشت/ همه کس به میدان کوشش درند/ ولی گوی بخشش نه هر کس برند».
وی سپس با اشاره به اینکه از دیدگاه سعدی بر هر یک از نظریه‌های اخلاقی مطرح شده، نقدی وارد است، افزود: تنها نظریه نوع چهارم مبنی بر نظریه یگانگى اخلاق و سیاست با دیدگاه سعدی سر سازگاری دارد.
نقد و نصیحت پادشاهان
مدیر مرکز سعدی‌شناسی با تأکید بر اینکه جانبداری سعدی از شاهان و فرمانروایان تا جایی است که حکومتِ آنها به ظلم و جور کشیده نشود، گفت: از همین روست که سعدی به نقد و نصیحت و هشدار آنان می‌نشیند.
کمالی سروستانی یادآور شد: سعدی حکومت‌های خودکامه را برنمی‌تابد و می‌داند که برای بسیاری از این حاکمان «قانون نقیض خودکامگی است و فرمانروای خودکامه کوشش می‌کند با تعطیل اجرای قانون‌های خوب، پیوسته قانون‌های نویی بگذارد که منافع خصوصی او را تأمین کند».
او با اشاره به شواهدی که سعدی در گلستان و بوستان از «نظریه تبعیت اخلاق از سیاست» بر آن پای فشرده است، به نقل از شیخ اجل گفت: «وزرای نوشیروان در مهمی از مصالح مملکت اندیشه همی کردند و هر یک رأیی همی زدند و ملک همچنین تدبیری اندیشه همی کرد. بزرجمهر را رأی ملک اختیار آمد. وزیران در خفیه پرسیدند که رأی ملک را چه مزیت دیدی بر فکر چندین حکیم؟ گفت: به موجب آنکه انجام کار معلوم نیست و رأی همگنان در مشیّت است که صواب آید یا خطا. پس موافقت رأی ملک اولی‌ترست تا اگر خلاف صواب آید به علت متابعت ایمن باشم. خلاف رأی سلطان رأی جستن/ به خون خویش باشد دست شستن/ اگر خود روز را گوید شب است این/ به باید گفتن اینک ماه و پروین».
ترویج سیاستی که بر شالوده اخلاق نهادینه شده است
کوروش کمالی سروستانی سپس با اشاره به اینکه فضای سیاسی حاکم بر گلستان و بوستان، همان فضای عرفی سیاسی‌ای است که در بیشتر آثار تعلیمی زبان فارسی همچون قابوسنامه، مرصادالعباد، کلیله و دمنه، اخلاق ناصری... و در آثار سیاست‌نامه‌نویسان و فیلسوفانی چون خواجه نظام‌الملک، فارابی، ابن مسکویه، ابن سینا و امام محمد غزالی وجود دارد، تاکید کرد: در همه این آثار کوشیده شده تا قدرت حاکم به سویی سوق داده شود که در بوستان و گلستان بر آن تأکید شده است: «... سلطان را به گوی توقع خدمت از کسی دار که توقع نعمت از تو دارد و دیگر بدان که ملوک از بهر پاس رعیتند نه رعیت از بهر طاعت ملوک. پادشاه پاسبان درویش است/ گرچه رامش به فرّ دولت اوست/ گوسپند از برای چوپان نیست/ بلکه چوپان برای خدمت اوست».
به گفته مدیر مرکز سعدی شناسی از همین روست که سعدی برای ترویج سیاستی که بر شالوده اخلاق نهادینه شده و همه افراد و طبقات اجتماع را دربرمی‌گیرد؛ از زبان تشویش و تهدید برای تفهیم موضوع استفاده می‌کند.
وی عنوان کرد: سعدی در تشویق‌های خود اغلب به فواید و نتایج مثبت رفتار و کردار نیک کسانی که در رأس هرم قدرت قرار دارند، اشاره می‌کند؛ مواردی چون بقای حکومت، برخورداری از حمایت و پشتیبانی مردم، وفاداری لشکریان، برقراری نظم و آرامش و... که از نتایج این جهانی‌اند و نیکنامی و نیک سرانجامی که فواید آن جهانی‌اند.
سعدی اساس حکومت را عدل می‌داند
مدیر مرکز اسناد و کتابخانه ملی فارس با اشاره به اینکه سعدی اصول سیاسی را بر مبنای فضیلت‌های اخلاقی و حکومتی که فرمانروا در اداره امور جامعه باید از آنها برخوردار باشد، بر مبنای اصل عدالت توصیف می‌کند، افزود: همچون اندیشمندان بسیار دیگری چون غزالی، پایه و اساس حکومت را عدل می‌داند و بقا و استمرار حاکمیت را به اجرای عدالت در میان رعیت منوط می‌داند: «بر پادشاه واجب است که عدل کند و اندر عدل نیک نظر و تأمل کند و نگاه دارد آنچه فرماید از سیاست تا تمام کنند کسان او چون وزیر و حاجب و نایب و شحنه که بسیاری عدل و نظر و سیاست سلطان در زیر رشوت می‌ماند و فایت می‌شود و آن از خوارکاری و غفلت سلطان بود، جهد باید کردن تا اندر یافته شود». و بدین ترتیب سعدی ظلم و بیداد کارگزاران و عاملان را از جانب پادشاه می‌بیند و او را از این امر بر حذر می‌دارد: تو کی بشنوی ناله دادخواه/ به کیوان برت کلّه خوابگاه/ چنان خسب کآید فغانت به گوش/ اگر داد خواهی برآرد خروش/ که نالد ز ظالم که در دور توست/ که هرجور کاو می‌کند جور توست/ ستاننده داد آن کس خداست/ که نتواند از پادشاه داد خواست». و با هشداری اخلاقی بر این امر صحه می‌گذارد که: «دریاب، کنون که نعمتت هست به دست/ کائن نعمت و ملک می‌رود دست به دست».
در باب فضیلت عدالت
به گفته کوروش کمالی سروستانی، سعدی از این مرحله نیز فراتر می‌رود و آسایش‌طلبی و فراغت خیال پادشاه را به هنگام تلخ‌کامی و تشویش رعیت برنمی‌تابد و در مقابل بر آن باور است که سپهر عدالت حاکمان در جامعه؛ فوایدی بسیار حاصل می‌شود همچون: آسایش خلق و پاس داشتن خاطر درویشان و درماندگان.
کمالی سپس از باب اول بوستان مثال آورد: حکایت است که در پی خشکسالی، حاکم زمان که مردی عادل بود، متأثّر از اندوه مردمان، برای برپایی آسایش آنان دارایی خود را می‌فروشد و بدین ترتیب جوانمردی به مثابه فضیلتی اخلاقی، در پیوند با عدالت و قدرت معنا می‌یابد: چو در مردم آرام و قوّت ندید/ خود آسوده بودن مروت ندید/ چو بیند کسی زهر در کام خلق/ کی‌اش بگذرد آب نوشین به حلق؟... / خُنُک آنکه آسایش مرد و زن/ گزیند بر آسایش خویشتن.»
و با تأکید بر اینکه به باور سعدی عدالت، کرداری اجتماعی است، یادآور شد: در نظرگاه سعدی شاید کمتر فضیلتی وجود داشته باشد که به قدر فضیلت عدالت، با قدرت و سیاست پیوند داشته باشد.
عدالت‌اندیشی سعدی
کوروش کمالی سروستانی سپس از این گفت که سعدی در پس بیان هر فضیلت اخلاقی، نخست برای نهادینه کردن آن از صاحبان قدرت و فرمانروایان و حاکمان آغاز می‌کند و سپس به سراغ توده مردم و دیگر طبقات اجتماعی می‌رود؛ چرا که می‌داند که صلاح و فساد یک جامعه، در گرو صلاح و فساد دستگاه سیاسی و اداری کشور است.
مدیر مرکز سعدی‌شناسی با اشاره به اینکه سعدی بقای قدرت را معطوف به اعمال عادلانه پادشاه در حق مردمان می‌داند، یادآور شد: عدالت‌اندیشی سعدی و پرداختن بدان، تنها یکی از فضایلی است اخلاقی که در توآمانی سیاست در یک اجتماع معنا و مصداق می‌یابد؛ همچنین برخی ویژگی‌های اخلاقی دیگر نیز در اداره حکومت‌ها مهم و تأثیرگذارند؛ همچون: عقل و تدبیر و رأی، ترس از خدای، کرم و جوانمردی، بخشایش و بخردی، تواضع، رعایت حق زیردستان و نکوداشتن خردمندان.
سعدی و فلسفه زندگی
پس از سخنرانی کوروش کمالی سروستانی نوبت به علی‌اصغر دادبه رسید، این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه گلستان سعدی در دوره‌های مختلف زمانی به عنوان یک کتاب درسی، کتاب اخلاقی و کتاب زندگی از سوی مردم انتخاب شده است، یادآور شد: اگر از سر دقت گلستان را بخوانیم، متوجه می‌شویم که این اثر بزرگ سرشار از حکمت زندگی است.
دادبه با اظهار امیدواری نسبت به قدر دانستن گلستان ـ این گنج بادآورده ـ افزود: اگر سعدی را از دست دهیم خودمان را از دست داده‌ایم؛ از همین رو او اظهار امیدواری کرد که نسل‌های آینده نگهدارنده این فرهنگ غنی باشند.
نگاه سعدی به انسان
سخنران بعدی مراسم علمی یادروز سعدی ابراهیم انصاری لاری بود که به مقوله نگاه سعدی به انسان پرداخت؛ استاندار اسبق فارس گفت: سعدی در زمانه‌ای که بار تفکر فلسفی و سیاسی مسدود شده بود، این نگاه نو و متفاوت به مقوله‌های انسانی، اجتماعی، اخلاقی و سیاسی را تشریح کرد و لذا باید ارزش کار بزرگ و سترگ سعدی در بوستان و گلستان بیشتر دانسته شود.
انصاری لاری سپس این مسئله را که برخی پژوهشگران، آثار سعدی را در حد کشکول تنزل دادهاند، جفایی به سعدی بزرگ، فرهنگ ایران و ملک و ملت ایران دانست و گفت: گلستان و بوستان سعدی از پشتوانه فکری تجربی و نظری بسیار قدرتمندی برخوردار است و سعدی از سر تفنن این آثار گرانسنگ را پدید نیاورده است.
وی در ادامه گلستان و بوستان را «گنجینه‌ای از معرفت و فضایل اخلاقی و انسانی» عنوان کرد و گفت: گلستان سعدی می‌تواند کتاب درسی و کتاب اخلاق باشد و بسیار حیف است که نتوانیم سعدی را به صحنه روزمره و زندگی اخلاقی و اجتماعی خود بازگردانیم.
سماع عارفانه در شعر سعدی
نصرالله پورجوادی سخنران بعدی نشست علمی یادروز سعدی شیرازی بود که به موضوع سماع عارفانه در شعر سعدی پرداخت. پورجوادی فلسفه سماع را یادآوری این نکته دانست که این عالم سراسر عالم صنع است.
وی با اشاره به اینکه صنع اثری هنری است، یادآور شد: هنگامی که خداوند را به عنوان صانع در نظر بگیریم این عالم صنع خداوند است؛ یعنی همه عالم نیکویی و حسن است.
نصرالله پورجوادی سپس افزود: هر نیکویی و خوبی و زیبایی در این خورشید عالم تاب و صانع وجود دارد و تمام موجودات عالم به نور حسن الهی روشن شده‌اند.
به باور پورجوادی انسان برای شناخت این عالم و پی بردن به صانع باید ادراکات انسان از طریق حواس نیکویی‌ها را درک کند
وی با تأکید بر اینکه هنگامی که این صنع درک شود، اعتبار یا عبرت پدید می‌آید، یادآور شد: اصل و معنای زندگی آن است که از طریق زیبایی‌های عالم صنع به حقیقت آفتاب حسن که بر همه عالم صنع تابیده است، پی ببریم.
پورجوادی در پایان با اشاره به تفاوت دیدگاه سعدی و ناصرخسرو در باب عبرت افزود: تفاوت ناصرخسرو و سعدی در این است که ناصرخسرو معتقد است این جهان فانی است و این فناپذیری دلیلی عقلی برای پی بردن به جهان باقی است، حال آنکه سعدی معتقد است آنچه مایه عبرت است، حسن و زیبایی جهان است و از این منظر سعدی یک شاعر با نگاه ایرانی است؛ چراکه صنع را جلوه‌ی عبرت و اعتبار می‌داند.
شاعر سهل و ممتنع
پس از برگزاری نخستین نشست علمی یادروز سعدی، این مراسم در نشست دوم پی گرفته شد و ابتدا حسن ذوالفقاری در پژوهشی از «جریان هفتصدساله سعدی‌خوانی در مکتب‌ها و مدارس ایران و کشورهای فارسی‌زبان» گفت و به ارائه آماری درباره حضور آثار سعدی در کتاب‌های درسی از سال ۱۳۰۰ تا ۱۳۹۵ پرداخت.
سپس محمدحسین کرمی در مقاله‌ای درباره «پیری و جوانی از نگاه سعدی» پیر را در معنای لغوی آن و به معنی کلان‌سال، مسن، معمر، شیخ و سالخورده مورد بحث قرار داد.
پس از او نیز زیبا اشراقی در سخنرانی خود با عنوان «این صورت انگشت‌نما»، به بررسی زیبایی‌شناسی در آثار سعدی پرداخت. همسر زنده‌نام قیصر امین‌پور با اشاره به اینکه زبان سعدی در شعر، روان و نزدیک به هنجار زبان طبیعی و نثر است، یادآور شد: از این منظر، سخن گفتن از سبک سعدی و بررسی ابعاد هنری او نیز کاری سهل و ممتنع است زیرا از یک سو ساختارهای نحوی در شعر او بسیار نزدیک به جمله‌های نثر و هنجار زبان فارسی است و از سوی دیگر تمام هنجارگریزی‌های شعری او نیز در همین بافت و ساخت طبیعی و سهل و ساده اتفاق می‌افتد.
به گفته وی، سعدی از آرایه‌های شعری و صنایع بدیعی که در شعر شاعران قبل از او به افراط گراییده بود و اغراق‌آمیز شده بود، رو بر‌گرداند و سادگی و ساده‌گویی را دشوارترین آرایه و بزرگ‌ترین هنر خویش قرار داد.
زیبا اشراقی در ادامه با اشاره به اینکه سعدی در غزل توجه خود را از ساحت‌های مضمونی و مفهومیِ مبتنی بر حماسه، غزل عاشقانه و شعر عارفانه، به ساحت‌های فرمی و شکلی معطوف کرد، یادآور شد: به نظر می‌رسد نکته‌ای که در مرکز نگاه زیبایی‌شناسانه سعدی قرار می‌گیرد، توجه بیشتر به شیوه‌ها و شگردهایی است که شاعران پیش از او در آن چندان توقف نکرده بودند و در این مسیر ویژگی تکرار هنری واژگان، به ویژه تکرار تک‌واژها، برای او که استاد مضامین در هنری‌ترین صورت‌های زبانی است، برجستگی خاصی می‌یابد.
سومین نشست از نشست‌های علمی روز بزرگداشت سعدی، در قالب سی‌امین نشست از سلسله نشست‌های «بر خوان سعدی» با ارائه سه مقاله/گفتار درباره سعدی ادامه یافت. سخنران نخست این نشست، محمدرضا خالصی بود که از «تأثیر تفکر عاشقانه» ابوالحسن دیلمی بر سعدی شیرازی سخن گفت.
پس از او منصور پایمرد «از سجاده طامات سعدی تا دلق بسطامی حافظ» گفت. پایمرد با اشاره به اینکه حافظ در آفرینش یکی از ترکیبات، از اسلوب هنری سعدی‌وار بهره برده است، به بررسی تعبیر «دلق بسطامی» و «سجاده طامات» در تمامی شرح‌ها و نظرگاه‌های موجود پرداخت.
حسن ختام نشست علمی یادروز سعدی در اردیبهشت‌ماه 98، سخنرانی امین‌رضا نوشین درباره «زیبایی‌شناسی سعدی یا طور دیگر زیبایی‌شناسی در فرهنگ ایرانی ـ اسلامی» بود.
نوشین با اشاره به اینکه سعدی ترویج‌کننده نوعی از زیبایی‌شناسی مخصوص خود در فرهنگ ایرانی ـ اسلامی است، یادآور شد: بحث درباره نظربازی سعدی و سؤال از نسبت آن با جمال‌پرستی اهمیت بسیاری دارد و نیاز است که باب مطالعه و گفت‌وگو در این‌باره گشوده بماند.
چهارشنبه ۴ اردیبهشت ۱۳۹۸ - ۰۹:۳۴
نظرات