از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی ایران تاکنون و در چهل سالگی انقلاب، موضوع نقش و اثرگذاری مطبوعات و رسانه‌ها از اهمیت بالایی برخوردار بوده است. بنابراین چنین موضوعی در حوزه نشر کتابهای مرتبط با رسانه‌ها، ارتباطات و روزنامه‌نگاری هم خود را به نوعی نمایان کرده است. البته طرح این موضوع به این معنی نیست که رسانه‌های مختلف بعد از پیروزی انقلاب از آزادی عمل مطابق نظریه‌های آزادی گرا برخوردار بوده‌اند، همین وضع سبب شده اندیشمندان حوزه ارتباطات و رسانه تلاش کنند در دوره‌های مختلف به نگارش و ترجمه کتاب‌هایی بپردازند که رابطه میان دموکراسی و مطبوعات را تبیین کنند.
صاحب نظران ارتباطات به دنبال آزادی مطبوعات واقعی
با این حال صاحب نظران حوزه ارتباطات تنها دغدغه‌شان موضوع آزادی مطبوعات آن هم به شکل غربی نبوده به عنوان مثال با نگاهی به کتاب‌هایی که طی چهل سال اخیر منتشر شده است، ملاحظه می‌کنیم عملکرد رسانه‌های بین‌الملل در جاانداختن سیاست‌های امپریالیستی مورد انتقاد اندیشمندان داخلی بوده و در این حوزه کتابهای مختلفی منتشر شده است.
یکی دیگر از موضوعات مورد توجه صاحب نظران ایرانی حوزه ارتباطات و رسانه در طی این چهل سال رابطه میان رژيم صهیونیستي و چهره‌های صهیونیست با رسانه‌ها بوده که به دلیل نگاه نظام جمهوری اسلامی به این موضوع چاپ کتاب در این خصوص با فراوانی بیشتری صورت گرفته است.
بررسی وضعیت چاپ و نشر کتاب در شش دوره سیاسی
اما اگر بخواهیم یک طرح کلی برای مرور کردن کارنامه چهل ساله بعد از انقلاب در خصوص کتابهای حوزه رسانه در نظر بگیریم، می‌توان گفت شرایط سیاسی در دوره‌های مختلف و ظهور رسانه‌های مختلف جدیدتر چه در قالب فرم و محتوا بیشترین نقش را در تعیین نوع آثار چاپ شده در هر مقطعی داشته است.
برای تعیین کردن مقاطع سیاسی چهل ساله اخیر هم هرچند می‌توان به شیوه‌های گوناگون عمل کرد، اما به غیر از مقطع اول که شامل سه الی چهار سال اول بعد از پیروز انقلاب می‌شود که در آن دولت‌ها به سرعت سرکار آمده‌اند و بنا به دلایل مختلف عمر بلندی نداشته اند. سایر مقاطع را می‌توان بر اساس دوره‌های هشت سالهای درنظر گرفت که یک نفر سکان‌دار هدایت دو دولت انتخابی ـ متوالی ـ بوده است، البته لازم به تذکر است که این وضعیت در خصوص حسن روحانی به دلیل به پایان نرسیدن چهارساله دوم دولتش، این مقطع زمانی دو سال کوتاه‌تر خواهد شد.
| معرفی شش دوره زمانی از ابتدای انقلاب اسلامی تا پایان چهل سالگی | |||||
| شروع | پایان | مسئول کابینه | وزیران فرهنگ و ارشاد | ||
| دوره اول | 22 بهمن 57 | 17 مهر 60 | دولت‌های موقت، اول و دوم | مهندس بازرگان و شهیدان رجانی و باهنر | ناصرمیناچی- عباس وزدوزانی-عبدالمجیدمعادیخواه |
| دوره دوم | 17 مهر 60 | 12 مرداد 68 | دولت سوم و چهارم | میرحسین موسوی | عبدالمجید معادیخواه- سیدمحمد خاتمی |
| دوره سوم | 12 مرداد 68 | 12 مرداد 76 | دولت پنجم و ششم | اکبر هاشمی رفسنجانی | سیدمحمدخاتمی- علی لاریجانی- مصطفی میرسلیم |
| دوره چهارم | 12 مرداد 76 | 12 مرداد 84 | دولت هفتم و هشتم | سید محمد خاتمی | سید عطاء الله مهاجرانی- احمد مسجدجامعی |
| دوره پنجم | 12 مرداد 84 | 12 مرداد 92 | دولت نهم و دهم | محمود احمدی نژاد | محمد حسین صفارهرندی- سید محمد حسینی |
| دوره ششم | 12 مرداد 92 | انتهای سال 97 | دولت یازدهم و دوازدهم | حسن روحانی | علی جنتی- سیدرضا صالحی امیری- سید عباس صالحی |
دوره اول؛ نگاهی سیاسی به رسانه
دوره اول که می‌توان آن را مقارن با پیروزی انقلاب اسلامی (22 بهمن سال 57) تا پایان شروع به کار هیات دولت سوم به ریاست میرحسین موسوی درنظر گرفت. چاپ کتابهای حوزه رسانه به صورت محدود انجام شده است و عناوین کتاب‌ها ناشی از شرایط ابتدایی انقلاب بیش از آنکه ماهیت شان به حوزه رسانه مربوط باشد تحت تاثیر گرایش‌های سیاسی مطرح در آن زمان بوده است. «مارکس و روزنامه راین جدید» اثر «فردریش انگلس» که یک کتاب کوچک منتشر شده در آن مقطع است مثال این مدعاست که البته برای اثبات آن بازهم می‌توان مثال‌های دیگری مطرح کرد.
بسیاری از گروه‌های سیاسی و ناشران غیر سیاسی در این مقطع به سراغ موضوع «امپریالیسم» رفته‌اند. در همین مقطع سازمان فداییان خلق ایران (منافقين)که هنوز فعالیت رسمی دارد، کتابی تحت عنوان «ردیابی تاکتیک امپریالیسم» چاپ می‌کند. البته تنها این گروه سیاسی نیست که به موضوع امپریالیسم می‌پردازد، در همین مقطع حزب جمهوری اسلامی هم کتابی تحت عنوان «القای ایدئولوژی آمریکا» در ده هزار نسخه جیبی منتشر می‌کند. «نورالدین کیا نوری» هم از حزب توده کتابی با عنوان «تجاوز امپریالیسم آمریکا به جمهوری اسلامی ایران با شکست روبرو خواهد شد» چاپ می‌کند که شبیه به یک جزوه کوچک چند ده صفحه‌ای است. ناشرانی هم مثل «رسا» و «علم» در این خصوص کتاب‌هایی منتشر کرده‌اند که تلاش می‌کند ماهیت و عملکرد امپریالیسم آمریکا در کشورهایی همچون ایران را تبیین کنند.
در مقطع سه سال اول انقلاب کتاب‌هایی که به شکل مستقیم به حوزه رسانه مربوط باشند کمتر به چشم می‌خورد. اما بر اساس اطلاعات موجود، کتاب با اهمیت «ارتباطات انسانی» نوشته محسنیان راد، از استادان رشته ارتباطات در سال 60 برای بار دوم تجدید چاپ می‌شود، کتابی که در این چهار دهه بارها مورد تجدید چاپ قرار می‌گیرد و به عنوان یک منبع اصلی مطالعه به دانشجویان رشته ارتباطات معرفی می‌شود.
نشانه هایی از تغییر و تحول در سیاستگذاریهای رسانه‌ای
از نکات قابل توجه در همین زمان تدوین و چاپ کتابی به تحت عنوان «رسانه‌های گروهی (وسایل ارتباط جمعی)» از سوی وزارت آموزش و پروش برای دانش آموزان سال اول آموزش متوسطه علوم انسانی است که نشان دهنده اهمیت دادن سیاستگذاران نظام آموزش و پروش وقت به حوزه آموزش دانش آموزان در حوزه رسانه است و می‌توان این کتاب را به عنوان نخستين اثر تالیفی در حوزه آموزش سواد رسانه ای هم در نظر گرفت. از جمله کتابهای با اهمیت دیگر که در سال 60 به چاپ می‌رسد تحت عنوان «خبرگزاری پارس: تاریخچه تاسیس و سیر تحولات گذشته، رسالت و خط مشی جدید» که قبل از تغییر نام خبرگزاری فوق، به عبارتی آژانس خبری، به خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران (ایرنا) صورت گرفته است. در همین مقطع موسسه انتشاراتی آگاه نیز که از جمله مهم‌ترین ناشران حوزه کتابهای علوم انسانی و رسانه است در سال 60 اقدام به چاپ دو جلد کتاب از «گوئل کهن» با نام‌های «تاریخ سانسور در مطبوعات ایران: از جنبش تنباکو تا صدور فرمان مشروطیت» و «تاریخ سانسور در مطبوعات ایران: از صدور فرمان مشروطیت تا کودتای 1299» کرد که علاوه بر اهمیتش در برشماری تاریخ مطبوعات در دوره معاصر قبل از انقلاب، پیرامون موضوع سانسور و اهمیت آن در فضای بعد از انقلاب هم اثر تاثیرگذاری است.
دوره دوم؛ حاکم شدن نگاه فرهنگی به جای سیاسی
دومین مقطع زمانی بعد از انقلاب که می‌توان کتابهای چاپ شده داخلی در حوزه رسانه را در بستر آن بررسی کرد، از هفده مهرماه سال 60 شروع می‌شود و تا دوازده مرداد سال 68 ادامه پیدا کرد. در این مقطع زمانی، آیت الله خامنه ای،رئیس جمهور وقت ایران است و میرحسین موسوی، مامور به تشکیل کابینه در دولت‌های سوم و چهارم است. در بخشی از این مقطع زمانی سیدمحمد خاتمی، رئیس جمهور دولت‌های هفتم و هشتم به عنوان وزیر فرهنگ، هنر و ارشاد اسلامی در هر دو کابینه دولت فعالیت می‌کند. بخش اول این مقطع به دلیل انقلاب فرهنگی هنوز دانشگاه‌ها به شکل رسمی فعالیت نکرده‌اند و متعاقب همین وضع تالیف کتاب از سوی اساتید دانشگاه‌ها در قالب نشر دانشگاهی شروع نشده است. اما بیرون از دانشگاه‌ها ناشران گوناگونی فعالند، این ناشران غیر دانشگاهی سهم مهمی در نشر کتابهای حوزه رسانه نیز دارند. به عنوان مثال انتشارات روزنامه اطلاعات که در این مقطع به کمک پروفسور باقر ساروخانی در سال 65 کتابی موسوم به «جامعه شناسی وسایل ارتباط جمعی» اثر ژان کازنو را منتشر می‌کند، بعدها با قلم این استاد ایرانی ارتباطات کتابهای دیگری همچون «جامعه شناسی ارتباطات» نیز منتشر می‌شوند.
برخلاف دوره اول که کتابهای مرتبط با امپریالیسم با رنگ و بوی سیاسی منتشر می‌شود، در این مقطع با انتشار کتاب «ژئوپلتیک اطلاعات یا شیوه‌های سلطه جویی فرهنگی جهان!!!» از سوی انتشارات سروش توجه به مسائل رسانه‌ها در شرایط بین الملل و تمایل به استیلای غرب در فضای رسانه‌ای ماهیت برجسته‌تری پیدا می‌کند.
جای خالی کتابهای رسانه‌ای مرتبط با جنگ تحمیلی
نکته جالب توجه در این هشت سال این است که علی رغم درگیری کشور در جنگ تحمیل شده از سوی رژیم بعث، کتابهای حوزه ارتباطات و رسانه خاصی در این خصوص چاپ نشده است. به جای آن فضای نشر کتابهای حوزه رسانه به مسائل مطبوعات و تاریخ آن در عرصه داخلی و خارجی تمایل نشان داده است. سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی هم تحت همین شرایط در این زمان کتاب مهمی با عنوان «مطبوعات» از «پیرآلبر» را توسط «فضل الله جلوه» ترجمه و در ده هزار نسخه روانه بازار نشر می‌کند. کتاب «تاریخ مطبوعات جهان» هم ناشی از همین فضای داخلی در مقطع یادشده روانه بازار می‌شود.
شروع نقش آفرینی انتشارات دانشگاه تهران
با فروکش کردن تب و تاب سیاسی در کشور و بازگشایی دانشگاه‌ها، کم کم انتشارات دانشگاهی نیز شروع به فعالیت می‌کنند. دانشگاه تهران هم ناشی از همین وضعیت تازه در اواخر سال 68 کتاب «مطبوعات سیاسی در عصر مشروطیت» را منتشر می‌کند، این کتاب نگاهی به تاریخ معاصر چند دهه قبل خود را دارد.
دوره سوم؛ گسترش نگاه به رفتار رسانه‌های بیرونی
در مقطع سوم از تاریخ سیاسی ایران به زمانی می‌رسیم که آیت الله هاشمی رفسنجانی برای دولت‌های انتخابی پنجم و ششم تشکیل کابینه داد. کماکان در ابتدای این دوره تا سال 71 سید محمد خاتمی، وزیر فرهنگ، هنر و ارشاد اسلامی است. سمتی که بعدها علی لاریجانی عهده دار آن شد و با آغاز فعالیت دولت ششم مصطفی میرسلیم متصدی آن شد. در این مقطع زمانی کتابهای چاپ شده در حوزه رسانه به موضوعاتی همچون افکار عمومی، رفتار رسانه بی بی سی و در مجموع رادیو ـ تلویزیون‌های خارجی پرداخته‌اند. به عنوان مثال کتابی پژوهش محور در اواخر این دوره به نام «پژوهشی در فعالیتهای ایرانیان خارج از کشور: رادیو و تلویزیون‌های ایرانیان در خارج» در چندین جلد چاپ شد. کتاب دیگر در این خصوص، «انقلاب ایران به روایت بی بی سی» به قلم عبدالرضاهوشنگ مهدوی نام دارد که از سوی انتشارات طرح نو در یازده هزار نسخه منتشر شد.
در این دوره موضوعات جدیدی دیگری ذهن اندیشمندان حوزه ارتباطات داخلی را به خود مشغول کرده است که در چاپ کتابهای این مقطع می‌توان به آن پی برد. به عنوان مثال کتاب «درآمدی بر افکار عمومی، تبلیغ و آوازه گری» از نویسنده‌ای به اسم «رفیق سکری» در سال 70 نشان می‌دهد توجه صاحب نظران به موضوع افکار عمومی جلب شده است.
مرکز مطالعات و برنامه ریزی رسانه ها دستاوردی ماندنی
اما اگر غیر از معرفی کتاب، قرار باشد برای این دوره دستاوردی مهم عنوان شود باید از تاسیس «مرکز مطالعات و برنامه ریزی رسانه‌ها» در سال 68 و گسترش فعالیتش در سالهای بعد نام برد. این مرکز که علاوه بر فعالیت تحقیقاتی و آموزشی اقدام به انتشار کتابهای آموزشی در حوزه رسانه هم می‌کند و به جرات بار عمده‌ای از تامین نیازهای مصرف کنندگان کتابهای حوزه رسانه را طی سی سال اخیر برعهده گرفته است. تاسیس این مرکز در سال 68 اتفاق افتاد و استاداني همچون مرحوم «کاظم معتمدنژاد»، «محمد مهدی فرقانی»، «سیدفرید قاسمی» و بسیاری چهره‌های تاثیرگذار در حوزه روزنامه نگاری در راه‌اندازی و ادامه فعالیت این مرکز نقش داشته اند.
بخش انتشارات مرکز مطالعات و برنامه ریزی رسانه‌ها از سال 70 با انتشار سه کتاب «واژه نامه پژوهشی ارتباطی رسانه‌ای» از «یونس شکرخواه»، «تاریخ مجلات کودکان و نوجوانان» از «منصور حسین زاده» و «تجزیه و تحلیل آماری مطبوعات ایران» اثر «مسعود برزین» کار خود را شروع کرد و متعاقب آن در سالهای بعد مجموعه کتابهای چاپی این مجموعه افزایش پیدا کرد و همان طور که اشاره شد فصل تازه‌ای در انتشار کتابهای حوزه رسانه و ارتباطات ایجاد کرد.
دوره چهارم؛ شکوفایی چاپ کتاب های حوزه رسانه و ارتباطات
هرچند از ابتدای انقلاب اسلامی تا قبل از بیست سالگی آن کتابهای خوبی در حوزه رسانه و ارتباطات منتشر شدند، اما بدون شک روی کارآمدن دولت هفتم و هشتم نقطه عطفی در تاریخ روزنامه نگاری معاصر ایران محسوب می‌شود و متعاقب این شرایط چاپ و انتشار کتاب در این حوزه رشد چشمگیری پیدا کرد.
گسترش کمی و کیفی در چاپ و انتشار کتابهای این دوره تحت تاثیر عوامل مختلفی صورت گرفت، نخستين دلیل آن بازشدن نسبی فضای سیاسی در حوزه روزنامه نگاری بود. البته عوامل فرعی دیگری همچون تاسیس دانشکده علوم ارتباطات را هم می‌توان در کمک به گسترش چاپ کتابهای حوزه رسانه و ارتباطات نام برد.
سه دسته کتابهای عصر خاتمی
نگاهی به کتابهای چاپ شده در این دوره نشان می‌دهد اغلب در سه دسته کلی قابل تقسیم است. دسته اول کتابهای آموزشی حوزه روزنامه نگاری است، اساتید حوزه ارتباطات و افراد صاحب قلم همچون «احمد توکلی» در این دوره کتابهای مختلفی تالیف کرده‌اند. توکلی همچنین انتشارات «ثانیه» را به عنوان نخستين ناشر خصوصی حوزه روزنامه‌نگاری و ارتباطات راه اندازی می‌کند که این انتشارات هم سهم مناسبی در نشر کتابهای تخصصی حوزه روزنامه نگاری دارد. دسته دوم کتابهای این دوره را چهره‌های روزنامه نگار با وجهه سیاسی منتشر کرده‌اند. افرادی همچون «مسعود بهنود»، «ژیلا بنی یعقوب» و ده ها چهره دیگر افرادی هستند که تحت تاثیر فضای باز سیاسی کتاب تالیف کرده‌اند. اما دسته سوم از کتابهای حوزه روزنامه نگاری بیش از آنکه به اشخاص وابسته باشد به تحولات رخ داده در حوزه رسانه‌ها و گسترش اینترنت مربوط است، چرا که این موجودیت تازه در آن مقطع به عنوان پدیده‌ای تازه نه تنها در داخل بلکه در همه جهان موجب شکل گیری بحث‌های فراوانی شده است و محققان و صاحب نظران ضمن تحقیق می‌خواستند دستاوردهای‌شان را به دنیا گزارش کنند.
10 کتاب حوزه رسانه که هنوز کهنه نشده‌اند
در نگاهی کلی می‌توان گفت اغلب کتابهای تاثیرگذار در حوزه آموزش فعالیت رسانه‌ای در همین دوره منتشر و در آینده تجدید چاپ شده‌اند، یا اینکه زمینه تالیف کتابهای دیگر را فراهم آورده‌اند. هرچند انتخاب کتابهای موثر حوزه روزنامه نگاری و رسانه از میان آثار منتشر شده در این دوره کار سختی است، اما در این لیست کوچک به بخشی از آن‌ها اشاره می‌شود:
1- افکار عمومی، ژودیت لازار، مرتضی کتبی، نشر نی
2- اندیشه‌های بنیادین علم ارتباطات، زيرنظر باقر ساروخانی، نشر خجسته
3- برای درک رسانه‌ها، هربرت مارشال مک لوهان، سعید آذری، سازمان صدا و سیما، مرکز تحقیقات مطالعات و رسانه ها
4- مخاطب‌شناسی، دنیس مک‌کوایل، مهدی منتظرالقائم - وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها
5- روشهای مصاحبه خبری، مهدی محسنیان‌راد، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها
6- نظریه‌های ارتباطات، ورنر جوزف سورین، جیمز تانکارد، علیرضا دهقان، دانشگاه تهران
7- وسایل ارتباط جمعی، کاظم معتمدنژاد، دانشگاه علامه طباطبایی
8- روزنامه‌نگاری با فصلی جدید در بازنگری روزنامه‌نگاری معاصر، کاظم معتمدنژاد، ابوالقاسم منصفی، سپهر
9- تحلیل محتوای چهل سال متون آموزش روزنامه‌نگاری در ایران، :مهدی محسنیان‌راد، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها
10- روزنامه‌نگاری نوین، نعیم بدیعی، حسین قندی ، دانشگاه علامه طباطبایی
علاوه بر اینکه در دوره 8 ساله دولت‌های هفتم و هشتم کتابهای مهمی در حوزه روزنامه نگاری و ارتباطات منتشر شدند، نگاهی به فاصله کوتاه تجدید چاپ این کتاب‌ها حکایت از کشش بالای بازار این کتاب‌ها می‌کند، به طوری که اغلب کتاب‌ها با وجود تیراژهای چندهزارتایی در فاصله کمتر از یک الی دوسال تجدید چاپ شده‌اند.
دوران تولد کتابهای روابط عمومی
در این مقطع زمانی سیاست‌های دولت نگاه توسعه محور داشتند و متعاقب این وضع کتابهای مرتبط در حوزه روزنامه نگاری منتشر شده‌اند. همچنین به دلیل اینکه در سیاست‌های کلی دولت نقش شرکت‌ها و سازمان‌ها به عنوان شخصیت‌های حقوقی مطرح شده چاپ کتاب در حوزه روابط عمومی در این دوره رشد فراوانی پیدا کرده است که با هیچ دوره‌ای قبل و بعد از خودش قابل مقایسه نیست. به طوری که می‌توان حداقل ده ها کتاب در این خصوص نام برد. دکتر رحمان سعیدی هم در این خصوص کتابی موسوم به «تکنیک‌های روابط عمومی» دارد که از سوی سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت) منتشر می‌شود.
کمک به محققان ارتباطات
یکی دیگر از شاخه‌های حوزه رسانه و ارتباطات که در این دوره کتابهای فراوانی از آن منتشر شده مربوط به تحقیق در حوزه ارتباطات است. در حالی که در دوره‌های قبلی کتابهای چاپ شده تحقیقاتی زمینه مشترک با کتابهای حوزه علوم اجتماعی دارد، در این دوره کتاب‌هایی همچون «تحلیل پیام‌های رسانه‌ای: کاربرد تحلیل محتوای کمی در تحقیق» تالیف استفن لیسی، «روشهای تحلیل رسانه‌ها»، آرتورایسابرگر و «روشهای تحقیق در ارتباطات» به شکل خاص در حوزه تحقیق در رسانه منتشر شده است. البته این نکته را هم نباید از نظر دور داشت که در کتابهای تحقیق این دوره روشهای کمی مقبولیت گسترده‌ای دارد و روشهای کیفی هنوز جایگاه واقعی‌اش را پیدا نکرده است.
مرور سرگذشت‌ها و عبرت‌ها
بخشی از کتابهای چاپ شده در این دوره نگاه خاص تاریخی به سرگذشت روزنامه نگاران در دوره‌های گذشته دارد، به عنوان مثال می‌توان کتابهای «یادداشت‌های یک روزنامه‌نگار (تحولات نیم قرن تاریخ معاصر ایران از نگاه ابوالحسن عمیدی نوری)»، «مشاهیر مطبوعات ایران: محمدحسن اعتمادالسلطنه»، «خاطرات روزنامه نگاران زندانی»، «جان باختگان روزنامه نگار» و « شورش، زندگی و مبارزات کریم‌پور شیرازی» را در این دسته قرار داد. بخش دیگری از کتابهای چاپ شده طی دوره دولت‌های هفتم و هشتم مربوط به انعکاس جریان‌هایی است که بعضی روزنامه های آن دوره دنبال می‌کنند یا سرگذشت نشریاتی است که در بخشی از دوران حیات خودشان تعطیل شده اند و مدیران شان در دادگاه‌ها محاکمه شده‌اند. در این قسمت می‌توان به کتاب‌هایی همچون « محاکمه جامعه: جریان شکل‌گیری روزنامه جامعه تا لغو امتیاز به انضمام ...»، «محاکمه توس»، «محاکمه "نوروز" جریان شکل‌گیری روزنامه "نوروز" تا زمان توقیف به انضمام: هشت جلسه دادگاه و مطالب ...» و « خاموشی دریا: گفته‌ها و ناگفته‌های توقیف و تعطیلی روزنامه سلام و ...» اشاره کرد.
نواخت شیپور آغاز جنگ نرم
در این دوره واژه‌هایی همچون «جنگ نرم» وارد ادبیات رسانه‌ای می‌شود و کتاب‌هایی با این موضوع و حتی نام وارد بازار نشر می‌شوند. با همین ملاحظه برخی ناشران در تلاشند تا نسبت به تاثیرات شبکه‌های تلویزیونی ماهواره‌ای هشدار دهند و قواعدی برای مصرف آن‌ها به مخاطبان شان معرفی کنند.
تلاش برای ارتقای جایگاه مطبوعات
افرادی همچون «هادی خانیکی» از استادان دانشکده علوم ارتباطات در این دوره کتاب «قدرت، جامعه مدنی و مطبوعات» را می‌نویسد. البته به غیر از چنین شخصی که فردی شناخته شده است. افراد دیگری هم با درجات مختلف از شهرت در فضای رسانه‌ای اقدام به نگارش کتاب با موضوع نقش و اهمیت رسانه‌ها و فرایند دموکراتیزاسیون می‌کنند که حاصل کارشان را می‌توان در کتاب «دفاع از حقوق شهروندی (برگی دیگر از داستان آزادی خواهی اهل قلم)» و ترجمه کتاب «رسانه‌ها و دموکراسی» اثر «جان کین» مشاهده کرد.
ردپای جنگ قلمی کیهان با نشریات زنجیره‌ای در نشر کتاب
از دیگر نکاتی که در این دوره قابل ذکر است، جنگ قلمی میان روزنامه‌ای همچون «کیهان» و نشریات اصلاح طلب است که در حوزه چاپ کتاب هم تاثیرگذاری‌اش مشخص است. به عنوان مثال انتشاراتی به نام «گفتمان» کتابی با عنوان «مافیای رسانه‌ای و پرسش‌های فروخورده (نیم‌نگاهی به کیهان و آنچه می‌نگارد)» را در سال 79 منتشر می‌کند و دفتر پژوهش‌های موسسه کیهان در سال 84 کتابی با عنوان «نیمه پنهان: روزنامه نگاران جاسوس» را برای چاپ آماده کرده است.
| کتاب های حوزه رسانه (منبع خانه کتاب) | |||||
| تعداد عناوین | چاپ اول | تجدید چاپ | تالیفی | غیر تالیفی | |
| دوره اول | 4 | 4 | ------- | 4 | ------- |
| دوره دوم | 1 | 1 | 1 | ||
| دوره سوم | 12 | 9 | 3 | 6 | 6 |
| دوره چهارم | 192 | 148 | 44 | 116 | 76 |
| دوره پنجم | 631 | 448 | 183 | 462 | 169 |
| دوره ششم | 1167 | 949 | 218 | 937 | 230 |
دوره پنجم؛ ماموریت خاص برخی ناشران در خصوص 88
با تغییر دولت در سال 84 و روی کارآمدن محمود احمدی نژاد در راس دولت‌های نهم و دهم، فضای سیاسی کشور تغییر محسوسی نسبت به دوره های پیش از خود کرد. این موضوع در نشر کتابهای حوزه رسانه و ارتباطات نیز نمود خاصی داشت. مبارزه با «سکولاریسم»، «جنگ نرم» بخشی از موضوعات تشکیل دهنده کتاب‌ها در این دوره هستند.
با توجه به اتفاقات سال 88 بعد از برگزاری انتخابات ریاست جمهوری دوره دهم، بخشی از کتابهای چاپ شده به این مساله می‌پردازند و انتشارات‌هایی وابسته به سازمان صدا و سیما و خبرگزاری فارس و دیگر موسسات رسانه‌ای وابسته به نهادهای حکومتی پرداختن به وقایع آن دوره را در محوریت چاپ کتابهای خودشان قرار داده‌اند.
کمتر شدن کتابهای تخصصی
در حوزه کتابهای نظری و آموزش روزنامه نگاری نسبت به دوره‌های پیشین کمتر کتاب قابل توجهی به چشم می‌خورد. با این حال کتاب‌هایی که حاصل کار تحقیق برخی محققان جوان است و اغلب پایان نامه‌های مقاطع تحصیلات تکمیلی‌شان هستند در این دوره به شکل یک اثر تدوین شده به چاپ رسیده‌اند که فهرست و عنوان آن‌ها نشان دهنده ماهیت درونی آن‌هاست.
مهم شدن سواد رسانه‌ای
در ادبیات رسانه‌ها طی این دوره واژه جدیدی با عنوان «سواد رسانه‌ای» شیوع پیدا کرده و همین موضوع سبب شده است کتابهای زیادی با محوریت آموزش مهارت‌های سواد رسانه‌ای به چاپ برسد که از جمله آن‌ها می‌توان به «آموزش رسانه‌ای: یادگیری، سواد رسانه‌ای و فرهنگ معاصر» از «دیوید باکینگهام» و ترجمه حسین سرافراز توسط دانشگاه امام صادق (ع) اشاره کرد.
هرچند پرداختن ناشران کتابهای حوزه رسانه به موضوع «اقتصاد رسانه» اختصاص به این دوره ندارد و در دوره پیشین چند عنوان کتاب در این خصوص منتشر شده است. اما در این دوره می‌توان ملاحظه کرد چند جلد کتاب قابل اعتنا در این خصوص منتشر می‌شود که از جمله آن‌ها می‌توان به «اقتصاد رسانه‌ها: مفاهیم و مسائل آن» از «رابرت پیکارد» و ترجمه «داوود حیدری» و کتاب «اقتصاد رسانه‌ها: نظریه و کاربرد» حاصل کار «آلیسون الکساندر»، «جیمز اورز»، «راد کاروث» از سوی دفتر مطالعات و برنامه ریزی رسانه‌ها قابل طرح هستند.
گلچینی از تلاش اندیشمندان و اساتید حوزه ارتباطات در تالیف و ترجمه کتابهای حوزه رسانه و ارتباطات در این دوره را می‌توان در مجموعه‌هایی همچون «رسانه‌ها و بازنمایی» از سید محمد مهدی زاده، «ارتباطات رسانه‌ای در عمل» ترجمه‌ای دکتر مهدخت بروجردی علوی، «ارتباطات و سلطه فرهنگی» نوشته هربرت شیلر و ترجمه مرحوم معتمدنژاد و «بررسی پوشش خبری رسانه‌ایی بین‌الملل» حاصل کار دکتر رحمان سعیدی مشاهده کرد.
ناشران به دنبال مدیریت بحران
در این دوره موضوع‌های مرتبط با مدیریت و به ویژه موضوع مدیریت بحران و نقش رسانه‌ها جایگاه ویژه‌ای در بین کتابهای چاپ شده دارد. همچنین «مدیریت رسانه» هم که خود عنوان سرفصلی جدید در بین رشته‌های حوزه علوم ارتباطات شده است، در بین کتابهای چاپ شده این مقطع جایگاه ویژه‌ای دارد. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در این خصوص پیش قدم است و دو کتاب «مدیریت پوشش خبری بحران در رسانه‌های حرفه‌ای» نوشته دکتر اکبر نصرالهی و «مدیریت رسانه» نوشته وحید خاشعی از جمله آثاری است که در این زمان به بازار کتاب عرضه شده‌اند.
| کتاب های حوزه ارتباطات (منبع خانه کتاب) | |||||
| تعداد عناوین | چاپ اول | تجدید چاپ | تالیفی | غیر تالیفی | |
| دوره اول | 2 | 1 | 1 | 2 | ----- |
| دوره دوم | 14 | 9 | 5 | 6 | 8 |
| دوره سوم | 39 | 29 | 10 | 21 | 18 |
| دوره چهارم | 220 | 129 | 91 | 130 | 90 |
| دوره پنجم | 693 | 422 | 271 | 486 | 207 |
| دوره ششم | 832 | 645 | 187 | 641 | 191 |
دوره ششم؛ کم فروغ شدن چراغ نشر
آخرین دوره بررسی کتابهای منتشر شده در حوزه رسانه و ارتباطات را می‌توان در بازه زمانی 12 مرداد سال 92 تا اواسط سال 96، سپس از این مقطع تا زمان حال حاضر درنظر گرفت. این مقطعی است که حسن روحانی به عنوان رئیس جمهور ایران دوبار برگزیده انتخابات‌های ریاست جمهوری شده است. در طی این مقطع سه وزیر عهده دار هدایت وزارتخانه فرهنگ، هنر و ارشاد اسلامی بوده‌اند. «علی جنتی» و «رضا صالحی امیری» در دولت یازدهم و «سیدعباس صالحی» در این دولت به عنوان وزیر ارشاد مشغول فعالیت است. از جمله ویژگی‌های چاپ و نشر کتاب در این مقطع کاهش تیراژ از چند هزار جلد به چند صد جلد است. این موضوع در حالی ادامه دارد که از دیماه سال گذشته به دلیل گرانی شدید دلار و برخی سودجویی‌ها کاغذ و بعضی دیگر از اقلام مورد نیاز چاپ کتاب نیز در این بازار نایاب شده و به مشکلات در این حوزه دامن زده است. این وضعیت بر چاپ کتابهای حوزه رسانه و ارتباطات نیز تاثیر داشته است و نگاهی به عناوین در این مقطع نشان می‌دهد بر خلاف دوره‌های پیشین که چاپ کتابهای معتبر در این حوزه با شدت و ضعف دنبال می‌شده، به سمت چاپ کتاب‌هایی رفته است که حاصل تبدیل پایان نامه‌های دانشجویی به کتاب‌هایی با تیراژهای محدود است.
جذابیت شبکه‌های اجتماعی در نشر کتاب
البته در میان کتابهای موجود در حوزه رسانه و ارتباطات، موضوعات جدیدی هم دیده می‌شود که بی ارتباط به گسترش رسانه‌های نوین و شبکه‌های اجتماعی نیست. «بازی‌های ویدئویی»، «بازاریابی محتوا» و «آشنایی با شبکه‌های اجتماعی» بخشی از موضوعات جدیدی است که در این دوره عناوین و محتوای بسیاری از کتاب‌ها را شامل می‌شود. کماکان موضوع سواد رسانه‌ای هم برای صاحب نظران حوزه ارتباطات جذاب است و بخشی از کتابهای منتشر شده این دوره تلاش می‌کند مهارت و دانش فوق را با دیدگاه‌های انتقادی ترکیب کند.
آینده پژوهی و داده کاوی دغدغه محققان ایرانی
محققان حوزه ارتباطات در این دوره بیشتر نگاه «آینده پژوهی دارند» به همین دلیل شاهد چاپ کتاب‌هایی با عنوان‌هایی همچون «آینده‌پژوهی رسانه»، «آینده‌نگاری رسانه‌ها» و «آینده‌پژوهی رسانه‌های دیجیتال نسل آتی با هدف سیاست‌گذاری» هستیم. دیگر موضوع مورد توجه محققان حوزه ارتباطات «داده کاوی» با محوریت شبکه های اجتماعی که موضوعی جدید در این علم ارتباطات است. محققان ایرانی در این خصوص تا کنون چند جلد کتاب منتشر کرده‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به «داده‌کاوی به کمک R: به همراه متن کاوی و تحلیل شبکه‌های اجتماعی» نوشته بابک تیمور پور و حیدر نجفی توسط مرکز تحقیقات و توسعه سازمان اتکا و کتاب دیگری به اسم «داده کاوی شبکه‌های اجتماعی» از رضا زعفرانی، علیرضا عباسی و هوان لیو از سوی انتشارات پویه مهر اشراق اشاره کرد.
نقش داعش در نشر کتابهای رسانه
از دیگر موضوعات حوزه رسانه و ارتباطات که در این مقطع به دلیل تحولات بین‌المللی در دنیا و ظهور گروه‌های تروریستی همچون داعش، موجب تالیف و ترجمه کتابهای مختلف در بازار نشر داخلی شده است، «اسلام هراسی» و «پوشش رسانه‌های بین‌المللی به مسائل جهان اسلام» است. در این خصوص می‌توان به کتاب‌هایی همچون «اسلام هراسی در رسانه‌های غربی»، «اسلام، رسانه، سیاست»، «اسلام و مسلمانان در هالیوود»، «بازنمايي ژئوپليتيكي غرب از اسلام و مسلمانان»، «تصویرپردازی ویکی‌پدیا از جهان اسلام»، «جایگاه رسانه‌ای داعش در اسلام‌هراسی» و «جنگ نرم رسانه‌ای غرب ضد اسلام، تشیع و مهدویت» عناوین شاخصی در این دوره هستند.
کتاب‌هایی که به جنگ بی اخلاقی در فضای مجازی می‌روند
مقطع شش ساله اخیر را نمی‌توان دوره اوج انتشار کتاب‌هایی با موضوع اخلاق معرف کرد. با این حال به فراخور گسترش شبکه‌های اجتماعی تلاش‌های فراونی در این دوره صورت گرفته است تا کتاب‌هایی که راهگشای عمل اخلاقی کاربران در فضای مجازی باشد به بازار کتاب معرفی شود. به غیر از این موضوع چاپ کتاب‌هایی که آموزش درآمدزایی از شبکه‌های اجتماعی می‌کنند نیز در این مقطع جایگاه ویژه‌ای دارد هرچند چنین کتاب‌هایی هم به واسطه افت تیراژ و اشباع محتوای مشابه در اینترنت با اقبال چندانی از سوی مخاطبان مواجه نشده‌اند.
انتشار استثنایی 75 هزار جلد از یک کتاب طی شش سال
همان طور که اشاره شد در دوره اخیر بسیاری از کتاب‌ها با تیراژی محدود چاپ می‌شوند و از بین کتاب‌هایی که چاپ شده‌اند تعداد بسیاری کمتری شانس تجدید چاپ در مقطع زمانی کوتاه مدت را پیدا می‌کنند. با این حال در مقطع کنونی تنها یک کتاب در حوزه رسانه با جامعه مخاطبان عمومی منتشر شده است با نام «بشقاب‌های سفره پشت‌بام‌مان: خانواده و ماهواره» اثر محسن عباسی ولدی که به مرز چاپ 66 خود رسیده، این کتاب از سوی موسسه‌ای با نام «جامعه الزهرا» (حوزه علمیه خواهران قم) منتشر شده است و با در نظر گرفتن تیراژ 2500 نسخه‌ای خود تا کنون قریب به 165 هزار جلد از آن توزیع شده که یک رکورد در خصوص کتابهای حوزه رسانه و ارتباطات طی سالهای اخیر است و با توجه به موسسه منتشر کننده از جمله کتاب‌هایی است که با حمایت نهادهای غیر خصوصی توانسته به این رکورد دست پیدا کند و نمی‌تواند به عنوان یک معیار واقعی برای وضعیت کتابهای حوزه رسانه مدنظر قرار بگیرد.
تعداد عناوین چاپ شده حوزه رسانه یا ارتباطات و شاخه های مرتبط از ابتدای انقلاب اسلامی
تا انتهای سال 97 به تفکیک تعداد کل عناوین، چاپ اول و تجدید چاپ (منبع خانه کتاب)
نظرات