خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- کوثر سامانی: علی بلوکباشی به‌عنوان محقق مطالعات فرهنگی ایران، عشق و علاقه سرشاری به تاریخ و فرهنگ ایران‌زمین دارد. همین عشق و علاقه موجب تألیف آثاری چند در حوزه فرهنگ مردم ایران از سوی این استاد پیشکسوت انسان‌شناس شده است. از جمله این آثار کتاب «شب یلدا» از مجموعه کتاب‌های «از ایران چه می‌دانم؟» است. کتابی که از معدود منابع کامل و جامع درباره جشن کهن یلدا به‌‌شمار می‌رود. به مناسبت طولانی‌ترین شب سال به سراغ این پژوهشگر رفتیم و از او درباره رمز و راز مانایی یلدا علی‌رغم ثبت و ضبط نوشتاری آن جویا شدیم.

در ابتدا کمی درباره جشن شب یلدا و اهمیت آن نزد ایرانیان برایمان بگویید.
یلدا یا شب چله که شب آغاز سرما و آغاز زمستان است، از قدیم برای ایرانیان گله‌دار و کشاورز اهمیت زیادی داشته و آن را همچون نوروز بهاری در شروع فصل زمستان گرامی می‌داشته‌اند و با آیین‌ها و باورهایی سحرآمیز و جادویی جشن می‌گرفته‌اند. یلدا در میان جشن‌های کهن ایرانیان، پس از نوروز،‌جشن نوزایی آفرینش طبیعت در روز آغاز فصل بهار، و مهرگان، جشن مراسم برداشت محصول در آغاز سالی نو، یا نیم‌سال کشاورزی در مهرروز، روز ایزد مهر در شانزدهم ماه مهر، برای کشاورزان بسیار اهمیت داشته است. شب یلدا نوید قُدسی و سرمدی‌بودن زمان نوی دیگری را همراه با باززایی خورشید و بلند شدن روشنایی هر روز و کوتاه شدن سیاهی شوم و نامبارک شب در طبیعت سرد زمستان می‌دهد. از این‌رو نقش شب یلدا در شب آغاز زمستان در زندگی کشاورزان ایران جلوه‌ای بسیار نقش‌آفرین و برجسته داشته است.

یلدا پیام‌آور بشارت‌هایی برای ایرانیان کشاورز بوده است؛ نخست، بشارت به زایش دوباره خورشید در این شب و بلند شدن روزها از پس آن و بالندگی و دیرمانی بیشتر خورشید در جولانگاه هر روزه خود در پهنه آسمان زمستان، دوم، بشارت به تولد میترا و سرانجام، بشارت به دمیدن سپیده صبح «خرم‌روز» در ماه موسوم به دی، خداوندگار آفریننده، به نشانه آوردن برابری و برادری برای همه مردم لایه‌ها و طبقات اجتماعی و بهره‌مند کردن همگان از مائده‌های خوان مبارک یلدا در ضیافت الهی. جشن شب یلدا با آیین‌های ویژه‌ای همراه بوده که از آن میان می‌توان به شب‌نشینی، شعرخوانی و قصه‌گویی، تفأل‌زنی و فال‌گیری، شال‌اندازی و... اشاره کرد.

پیدایش جشن کهن یلدا به چه زمانی برمی‌گردد؟
زمان پیدایی و پیشینه تاریخی این جشن و آیین‌های مربوط به شب آغاز زمستان، بنابر گاه‌شماری رایج دوره باستان و در شب دی‌ماه، در آغاز زمستان گاه‌شماری کنونی، هرچند روشن نیست، اما به احتمال زیاد در دوره رواج کیش میترا یا مهرپرستی در ایران در آغاز فصل زمستان رونق داشته است. تاریخ پیدایی جشن زمستانی ظاهرا از پدیداری آیین مهر هم پیش‌تر می‌رود. بنابراین می‌توان پیشینه این جشن را با تاریخ آیین گرامیداشت زادروز خورشید در نخستین روز آغاز انقلاب زمستانی و بعدها به هنگام «خرم‌روز»، آغاز ماه دی منسوب به خورشید در میان ایرانیان برزگر و دهقان هم‌زمان دانست.
 

در ادبیات و فرهنگ شفاهی مردم ایران چه دلایلی برای بلندی شب یلدا بیان شده است؟
اسطوره‌های چندی با محوریت خورشید و شب چله در ادبیات و فرهنگ شفاهی مردم ایران نقل می‌شود که دلیل بلندی شب یلدا را بیان و توجیه می‌کنند. از جمله آنها می‌توان به اسطوره‌های دلباختگی ماه به خورشید، زورآزمایی مهر با خورشید، دیو شب یلدا و خورشید، خورجینک توشه راه خورشید، افسانه اَهمَن و بهمن، رجزخوانی چله بزرگ و کوچک و... اشاره کرد.

همانگونه که اشاره کردید یکی از آیین‌های شب یلدا شعرخوانی و قصه‌گویی است، اشعار و قصه‌های متداول در میان مردم در این شب چه بوده است؟
شاهنامه‌خوانی، حافظ‌خوانی، خواندن اشعار شاعران محلی، نقل قصه و داستان از داستان‌نامه‌ها و کتاب‌های مذهبی کم‌وبیش در شب‌نشینی شب یلدا در بیشتر شهرها و روستاهای ایران معمول بود. در شب یلدا قصه‌هایی نقل می‌شوند که روایت برخی از آنها بر محور سرما و برف و یخبندان شب چله و ایام زمستان دور می‌زند. این قصه‌ها به قصه‌های شب چله معروف‌اند، مانند قصه مربوط به «پیر دنیادیده» در اراک. برخی قصه‌های دیگر اختصاص به فرهنگ و منطقه خاصی دارند،‌ مانند «ماجرای وزیر و شاه» در اردبیل، برخی از قصه‌ها هم بن‌مایه اسطوره‌ای دارند و معمولا در بیشتر نقاط ایران نقل می‌شوند، مانند قصه‌هایی که داستان‌های چله بزرگ و چله کوچک، اهمن و بهمن و سرما پیرزن و برف و سرما را روایت می‌کنند. در مناطقی مانند روستاهای بروجرد، خواندن داستان‌های امیرارسلان، حسین کرد شبستری، جامع‌التمثیل، امیر حمزه، مختارنامه و طوفان کربلا رسم بود.

تفأل زدن به دیوان حافظ یکی دیگر از رسم‌های شب یلداست، این رسم چه پیشینه‌ای در تاریخ ایران دارد؟
تفأل و فال‌گیری از رسم‌های کهن مردم ایران در تحویل هر دور کوتاه کیهانی و نو شدن فصل و سال که آفرینش عالم تکرار می‌شود، بوده است. این رسم در کهن‌ترین تمدن‌های جهان، از جمله تمدن سومری بابلی وجود داشته است، مانند تفأل زدن در جشن اکیتو در سال نو، با قصد تعیین تقدیرات انسان که به آن جشن سرنوشت هم می‌گفتند. پدیده فال‌گیری یک امر تاریخی در فرهنگ ایران بوده که از گذشته دور میان تمام اقشار مردم جامعه در پایگاه‌های اجتماعی و اقتصادی گوناگون و میان مردم باسواد و بی‌سواد رواج داشته است.

در گذشته، فال‌گیری در جوامع روستایی و بسیاری از جوامع شهری بیشتر در گردهمایی‌هایی که مردم در خانه‌های یکدیگر و به مناسبت جشن‌های فصلی و سال نو ترتیب می‌دادند، انجام می‌شد. این نوع فال‌گیری به نحوی با کنش‌های آیینی مربوط به طبیعت ارتباط داشت و پاره‌ای جداناپذیر از مناسک جشن‌ها به‌شمار می‌رفت.
 


منابع تاریخی اشاره چندانی به این جشن کهن ایرانی ندارند، از دیدگاه شما این کم پرداختن منابع چه دلایلی می‌تواند داشته باشد؟
آگاهی چندانی از چگونگی آیین‌های شب یلدا در میان مردم تا پیش از سده‌های سوم و چهارم هجری، به جز شرح کوتاه بیرونی در آثارالباقیه درباره جشن زمستانی «آذرجشن» که بنابر گفته زادویه در آغاز فصل زمستان در اول شهریورماه برگزار می‌شده، از راه منابع مکتوب به ما نرسیده است. کم پرداختن نویسندگان به جشن شب یلدا و آیین‌های مربوط به آن و سکوت منابع تاریخی درباره آن دقیقا روشن و مشخص نیست، شاید به دلیل نداشتن شواهد و اسناد کافی و روستایی بودن این جشن زمستانی و تعلق آن به توده مردم شبان و زرگر، و یا بی‌علاقگی دستگاه‌های حکومتی و درباری آن دوران و بی‌تفاوتی اصحاب قلم وابسته به حکومت‌ها به این جشن بوده باشد.

برخی از پژوهشگران حدس و گمان‌هایی درباره علت سکوت تاریخ‌نویسان درباره جشن یلدا زده‌اند. آنها این سکوت را به سبب بیم جان از آزار و تنبیه دژخیمان تفتیش عقاید حکومت مذهبی سیاسی ساسانیان دانسته‌اند. استدلالشان هم این است که دولت ساسانی روزگار را بر همه پیروان مغان که مادی و مهرپرست بودند و بر همه کسانی که از مذهب دولتی پیروی نمی‌کردند و به‌گونه‌ای به مذاهب و آیین‌های دیگر، به‌ویژه مذاهب برخاسته ازآیین‌های مربوط به طبیعت مانند یلدا علاقه نشان می‌دادند، بسیار سخت کرده بود. به همین دلیل پیروان میترا ترجیح می‌دادند سکوت کنند و آیین‌های خود را در سرزمین ایران از دولت پنهان نگه دارند.

رمز مانایی یلدا علی‌رغم عدم ثبت و ضبط آن در منابع مکتوب چیست؟
رمز و راز پایایی جشن شب یلدا تا امروز به عوامل مختلفی بستگی داشته است. یکی از مهمترین این دلایل می‌تواند پیوند یلدا با طبیعت و آغاز نوشدگی فصل یک دوره کوتاه کیهانی در گردش سال که با نظمی جاودانه و به‌سامان هر سال تکرار می‌شود، باشد. دلایل دیگر وابستگی این جشن طبیعی به شیوه زندگی و نوع کار و معیشت جامعه کشاورز و دهقان ایرانی؛ و همچنین استمرار بازتابندگی هویت فرهنگی کهن ایرانی در جوهره این جشن است.

یلدا چه پیوندی با جشن میلاد مسیح (کریسمس) دارد؟
مسیحیان روز میلاد مهرِ نجات‌دهنده در میان مهرپرستان رومی را به حضرت عیسی مسیحِ نجات‌بخشنده منتسب کردند و 25 دسامبر را زادروز عیسی مسیح دانستند و تحت تأثیر و نفوذ آیین میترایی و فرهنگ ایرانی، سال مسیحی را با آیین مذهبی آن در آغاز زمستان جشن گرفتند. برخی از دانشمندان جهان جشن میلاد مسیح «کریسمس» یا «نوئل» را در اصل جشن زایش یا ظهور میترا و برخی از آیین‌ها و آداب مسیحی در این جشن را مشابه با کیش میترا و برگرفته یا صورت تغییریافته آیین‌های مهرپرستی و انتقال‌یافته از آیین مهری به مسیحیت دانسته‌اند. بنابراین می‌توان تقارن یافتن یلدا و تولد مهر در نقطه انقلاب زمستانی را با زمان تولد عیسی مسیح در انقلاب زمستانی و جشن گرفتن این دو را همراه با آیین‌ها و رمزهایی از الهگان گوناگون از یک خاستگاه دانست.



از دیدگاه شما اهمیت پاسداشت و نگهداشت آیین‌های فرهنگی‌ای همچون شب یلدا برای جامعه امروز ایران در چیست؟
در روزگار کنونی جشن شب یلدا اهمیت فراوانی در میان خانواده‌های ایرانی پیدا کرده است. گرایش به پاسداری فرهنگ قومی و ملی و مراسم شب یلدا و توجه و رغبت به برپایی آنها، جدا از نقش فرهنگی تاریخی و نمادین این آیین‌ها و رسم‌ها در همبستگی ملی و نقش و کارکرد شادی‌آفرینی آنها در میان خانواده‌ها، نوعی بازتولید سبک زندگی گذشته نیاکان و از میان بردن گسستگی فرهنگی میان نسل‌ها و تحکیم هویت فرهنگی ملی در فریند تاریخی این سرزمین است.

در عصر حاضر انسان برای نگهداشت فرهنگی که در آن رشد کرده است و بیگانه نشدن با آن و از دست ندادن ارزش‌های فرهنگی زندگی نیاکی خود و در عین حال فرزند زمان خود بودن و با فرهنگ جهان امروز پیش رفتن و در فضا و هوای امروز زیستن، ناگزیر به چاره‌اندیشی است. چاره و تدبیر کار پیش گرفتن راهی است که در این آشفته بازار، با بهره‌گیری از جوهره و ارزش‌های میراث اجتماعی و ملی خود، بکوشد هرچه بیشتر ریشه‌های بنیادی فرهنگ‌ساز زندگی را استحکام بخشد. بدون تردید اعتبار بخشیدن به رفتارهای سنتی صیقل‌خورده‌ای که به حافظه تاریخی مردم ما شکل داده و پاره‌ای از رفتارهای جمعی آنها را ساخته، و بازسازی کنش‌ها و آیین‌های فرهنگی قوام و تداوم‌یافته نیاکانی، هرچند به‌صورت نمادین می‌توانند به این آرمان واقع‌گرایانه تحقق بخشند و به همبستگی فرهنگی کمک کنند و نقش سودمندی در حیات اجتماعی فردی ما و به‌طور کلی جامعه امروزی ما داشته باشند.