ضرورت تالیف کتاب «درآمدی بر بین المللی سازی آموزش عالی در ایران» چه بوده است؟
هدف اصلی از تالیف این کتاب ارائه شمایی از بین‌المللی سازی آموزش عالی در ایران با تاکید بر چیستی، چرایی و چگونگی آن بوده است. مطالب کتاب ضمن کمک به تکمیل ادبیاتی که تاکنون در باره بین‌المللی سازی از سوی محققان و نویسندگان ایرانی تدوین شده، می‌تواند پیشینه‌ای قابل اتکا برای محققانی باشد که در آینده در این حوزه، پژوهش می‌کنند. کمااینکه مطالب کتاب به ویژه فصل نهایی آن با عنوان بین‌المللی سازی با رویکرد سیاستگذاری، توجه تصمیم گیران و برنامه‌ریزان را به نکاتی مهم در چگونگی دستیابی به اجرای موفق برنامه جلب می‌کند.
لطفا توضیحاتی درباره کلیات کتاب برای آشنایی خوانندگان با محتوای آن ارائه کنید؟
در فصل اول کتاب سعی کردم به طور مختصر به مفاهیم، دلایل، رویکردها و استراتژی‌ها و چالش‌های بین‌المللی سازی آموزش عالی را براساس دیدگاه‌های صاحب نظران اصلی در این حوزه بپردازم. مفاهیمی که علاقه‌مندان حوزه بین‌المللی سازی کم و بیش با آن آشنا هستند. البته تلاش کردم مطالب به گونه‌ای مطرح شود که خوانندگان ضمن آگاهی از سیر مفهومی بین‌المللی سازی آموزش عالی در جهان، با آثار صاحب نظران اصلی و دست اول در این حوزه که به ترتیب تسلسل زمانی تدوین شده، آشنا شوند. علاوه بر آن مفاهیم ارائه شده در این فصل به خوانندگان برای درک فصل‌های بعدی، به ویژه فصل سوم کتاب کمک می‌کند. چون در فصل سوم کتاب به مفاهیم، دلایل، رویکردها و استراتژی‌های و چالش‌های بین المللی سازی آموزش عالی در ایران اشاره کردم. از نظر من این فصل، فصل بسیار با اهمیتی در ادبیات مربوط به بین‌المللی سازی است و البته تدوین آن هم بیشترین زمان را به خود اختصاص داد چون در این فصل تلاش شده تا بر اساس داده‌های موجود نمایی از وضعیت بین‌المللی سازی آموزش عالی در ایران ارائه شود. داده‌ها از لابه‌لای اسناد، سخنرانی‌ها و گفتگوهای صورت گرفته جمع آوری و به تفکیک برای پاسخ به چیستی، چرایی و چگونگی بین‌المللی سازی در ایران ارائه شد. بنظر می‌رسد این بخش پرکننده شکاف ادبیاتی است که تاکنون به صورت منسجم و با شفافیت درباره آن مطلبی منتشر نشده است.
شما بخشی از کتاب را درباره فعالیت‌های فعلی بین‌المللی سازی به ویژه طی سال‌های اخیر اختصاص دادید. می‌توانید بیشتر در این باره توضیح دهید؟
فصل دوم کتاب دارای دو بخش بسیار مهم است؛ بخش اول به نظام آموزش عالی ایران با تاکید بر فعالیت‌های بین‌المللی اختصاص دارد. این بخش که در واقع برگرفته از مقاله من در یک مجموعه مقاله در حال چاپ به ویراستاری خانم جین نایت است، به خواننده کمک می‌کند تا با وضعیت فعلی آموزش عالی ایران آشنا شود. در این فصل به اختصار، ضمن اعلام آمار دانشجویان ایرانی و خارجی در دانشگاه‌ها، ملیت دانشجویان خارجی، مقطع تحصیلی و دیگر اطلاعات مرتبط، جایگاه دانشگاههای ایران در رتبه بندی‌های جهانی با تاکید بر شاخص فعالیت‌های بین‌المللی ارائه شده است. این بخش جایگاه آموزش عالی ایران در مقایسه با دیگر کشورها و رتبه دانشگاههای برتر ایرانی در شاخص فعالیت‌های بین المللی را نشان می‌دهد. در واقع این بخش در تلاش برای شفاف ساختن پاسخ به این پرسش است که آموزش عالی ایران در کجا قرار دارد.
بخش دوم این فصل به ارائه شمایی از نهادها و سازمان های درگیر در حوزه بین‌المللی سازی آموزش عالی می‌پردازد و خواننده را به اختصار با اهداف، وظایف و فعالیت‌های آنها آشنا می‌سازد. این بخش تلاش می‌کند تا اطلاعات پراکنده از فعالیت دستگاه‌های مختلف را به صورت یک نمای منسجم و شفاف به خواننده ارائه دهد.
منظورتان از رویکرد سیاستگذاری در بین‌المللی سازی چیست؟
زمانی که پژوهش درباره بین‌المللی سازی را شروع کردم، در مواجهه با تجربیات بین‌المللی دانشگاههای ایران در دهه‌های قبل و آشنایی با چالش‌های فعلی آن، پرسشی برای من مطرح شد اینکه فعالیت‌های بین‌المللی کنونی با فعالیت‌های قبلی چه تفاوتی دارد؟ و اینکه چه ویژگی تضمین کننده موفقیت و تحقق بین‌المللی سازی در دهه حاضر است؟ رفت و آمدهای بین دانشگاهی، پژوهش‌های مشترک، تبادل دانشجو، فرصت‌های مطالعاتی استادان، شرکت در کارگاه‌های آموزشی و کنگره‌ها همه مصادیق همان فعالیت‌های بین‌المللی هستند که در دهه‌های قبل نیزدانشگاهیان با آن مواجه بوده‌اند. چه چیزی و چه ویژگی می‌تواند فعالیت‌های پراکنده و غیر مستمر بین‌المللی را تبدیل فرایندی هدفمند، منظم و مستمر کند؟ دغدغه پاسخ به این پرسش پس از چند ماه مطالعه، زمانی که فصل اول و دوم کتاب را تدوین کردم من را به سمتی سوق داد که ترجیح دادم با رویکرد سیاستگذارانه به تحلیل داده‌هایم بپردازم. کمااینکه این رویکرد پاسخگوی دغدغه دیگر من درباره نظام آموزش عالی ملی نیز بوده است.
می‌توانید در این باره بیشتر توضیح دهید؟
تحلیل سیاست بین‌المللی با رویکرد سیاستگذاری، بدلیل پرداختن به زمینه و شرایط به دلیل زمینه‌سازی برای اجرای سیاست می‌تواند مقدمات لازم را برای بهبود شرایط و وضعیت آموزش عالی در سطح ملی مهیا کند. ما چطور می‌توانیم درباره بین‌المللی‌سازی آموزش عالی در ایران حرف بزنیم درحالیکه وضعیت آموزش عالی در سطح ملی از وضعیت چندان مطلوبی برخوردار نیست. به همین دلیل در بخش‌های مختلف کتاب به ویژه در فصل دوم کتاب با ارائه نمایی از وضعیت فعلی آموزش عالی بطور غیر مستقیم بر این نکته تاکید کردم که بین‌المللی سازی آموزش عالی در شرایط فعلی در صورتی که ادامه اشتباهات سیاستی آموزش عالی ملی را دنبال کند به نتایجی به مراتب ناامید کننده تر از وضعیت فعلی آموزش عالی دست خواهد یافت؛ یعنی اگر بی‌سیاستی و بی‌برنامگی که در افزایش کمی دانشگاه‌ها با آن مواجه بوده‌ایم همچنان در پذیرش دانشجوی خارجی ادامه پیدا کند در این صورت نه تنها مشکل‌مان را در سطح آموزش عالی ملی حل نکرده‌ایم بلکه آن را به منطقه و سطح بین‌الملل هم گسترش داده‌ایم.
مصادیق این موضوع چیست؟
به عنوان مثال ما انتظار داریم در اجرای سیاست بین‌المللی سازی، علاوه بر اینکه وزارت علوم و وزارت بهداشت به عنوان دو وزارتخانه ذیل نظام آموزش عالی ایران، ارتباط و همکاری تنگاتنگ تری با هم داشته باشند، دانشگاههای غیر دولتی نیز در مواردی مانند پذیرش دانشجوی خارجی و یا زدن شعبه در کشورهای خارجی طبق سیاست‌های وزارت علوم که در حال حاضر متولی اصلی در اجرای این سیاست است، هماهنگ و در قالب برنامه عمل کنند. نکته مهم دیگری که من در فصل نهایی به آن اشاره کردم تعدد سیاستگذار و تصمیم گیر در حوزه آموزش عالی است که تبدیل به چالش بزرگ در اجرای سیاست های آموزش عالی است. البته مطمئنا اینها دغدغه‌هایی است که سیاستگذاران ما به آن توجه دارند. اما در فصل نهایی کتاب تلاش کردم تا به آن به صورت پررنگ تری بپردازم.
این کتاب چه ویژگی دارد که آن را از آثار مشابه متفاوت می‌سازد؟
البته این پرسش را خوانندگان باید جواب دهند ولی از نظر من تفاوت اصلی این کتاب با دیگر کتاب‌ها در این است که درباره بین‌المللی سازی آموزش عالی در «ایران» نوشته شده است. من در این کتاب تلاش کردم تا باب حرف زدن درباره سیاست های آموزش عالی کشور خودمان را باز کنم. با استناد به هر مقدار داده‌ای که در دست داشتم. من در این کتاب به مفهوم بین‌المللی سازی، دلایل و رویکردهای آن را در ایران و به چالش‌های آن از لابلای مستندات جلسات اختصاصی و گفتگوها از زیان تصمیم گیران و برنامه ریزان اشاره و تحلیل خودم را در فصل انتهایی کتاب ارائه کردم.
ممکن است سیاستگذاری آن را قبول نکند و ادعا کند که دلایل و رویکرد ما چیزی بیشتر یا کمتر از آن چیزی بوده است که در این کتاب گفته شده است. این همان اتفاقی است که ما انتظار داریم بیفتد. زیرا در این صورت باب گفتگو بیشتر در این حوزه باز می‌شود و می‌توانیم امید داشته باشیم که اجرای این سیاست در فضای شفاف‌تر و با مشارکت گسترده تر محققان دانشگاهی و تصمیم گیران و برنامه ریزان آموزش عالی شکل بگیرد.
آیا در جریان جمع آوری داده‌های این کتاب که برخی ازآنها از مستندات چاپ نشده است، با مشکلی هم مواجه بوده‌اید؟
برخی از داده‌ها از طریق مکاتبه رسمی با سازمان‌ها دریافت شد. البته نه به صورت کامل. البته این امر جدا از موارد معدود، نه بدلیل امتناع سازمان‌ها از ارائه اطلاعات، بلکه بدلیل عدم ثبت و دسته بندی اطلاعات بوده است. این مشکل همیشگی ما در عدم تمایل به مستند سازی ضمن از بین بردن اطلاعات با اهمیت، حذف مداوم بخشی از تاریخ فعالیت‌ها را بدنبال دارد که فعالیت‌های بین‌المللی دانشگاه‌ها یکی از این موارد است. به همین دلیل همیشه و در همه موارد ما با اطلاعاتی مواجه هستیم که ناقص و نیمه کاره ودر واقع قابل استفاده نیست.
در تکمیل ادبیات این حوزه آثار دیگری نیز در دست انتشار دارید؟
بله. دو کتاب مجموعه مقاله در این حوزه با عناوین «تجربه بین‌المللی دانشگاهیان ایرانی» و «سیاست زبانی در بین المللی سازی آموزش عالی ایران» در دست انتشار داریم که حاصل فعالیت‌های انجام شده ذیل «میز تخصصی بین‌المللی سازی» در پژوهشکده است که به ابتکار حسین میرزایی رئیس پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی در پژوهشکده راه‌اندازی و از طریق همکاری با دانشگاهیان از دانشگاههای مختلف ایران با اختصاص بودجه ای به سفارش مقالات مرتبط در این حوزه اقدام شده است. امیدوار هستیم این دو کتاب در کنار آثار دیگری که در این حوزه توسط پژوهشکده در حال انتشار است به غنی‌تر شدن ادبیات بین‌المللی سازی در ایران کمک کند.
و سخن پایانی؟
در جهان امروز، گرایش و اقدام به بین المللی سازی آموزش عالی امری عادی و قابل تصور است. اما مهم تر از آن توجه به این نکته است که بین‌المللی‌سازی آموزش عالی به‌خودی‌خود، هدف نیست، بلکه فرایندی هدفمند، مستمر و هماهنگ به منظور تحقق اهداف تعریف‌شده در برنامه است. از این رو آنچه که بطور پیوسته باید به آن توجه کنیم، ارتقای نظام آموزش عالی ملی از طریق آموزش عالی بین‌المللی است.
نظر شما