ادوارد براون آثار فراوان و ارزشمندی از خود به یادگار گذاشت که از آن میان می‌توان به «تاریخ ادبیات ایران» در چهار جلد، «طب اسلامی»، «یک سال در میان ایرانیان»، «نامه‌هایی از تبریز» و «انقلاب مشروطیت در ایران» اشاره کرد. در این گزارش نگاهی کوتاه به این آثار خواهیم داشت.
تصويری زنده از سرزمين، آداب و آيين‌های مردم ايران
کتاب «یک سال در میان ایرانیان» یکی از آثار مشهور او در میان ایرانیان است. این کتاب با پیش‌گفتاری از سرالیس اچ مینس درباره جایگاه و اهمیت کتاب در بین آثار دیگر براون آغاز می‌شود.
کتاب دربردارنده 18 فصل است که در فصل نخست آن، مولف درباره چگونگی گرایش خود به زبان فارسی و فراگفتن آن اشاره می‌کند، سپس در فصل‌های بعدی به شرح درباره سفر خود از انگلستان به مرزهای ایران و از آنجا به شهرهای آن و خاطرات خود از هر شهر می‌پردازد و در پایان نیز از بازگشت خود به انگلستان سخن می‌گوید.
اين كتاب علاوه بر معرفی دقيق و ارایه تصويری زنده از سرزمين و مردم ايران و آداب و آيين‌ها آنان، راهنمای مطمئن و مرجع موثق ادبيات و تفكر ايران آن روزگار است.
این شرق‌شناس در این کتاب مطالب خواندنی از بنگاه‌های فرهنگی، اوضاع اجتماعی و اخلاقی و رفتار و برخورد با زرتشتیان ایران بیان می‌کند. براون درباره طرز تدفین اموات زرتشتیان که برای او بسیار جالب توجه بوده می‌نویسد: «این رسم یعنی گذاردن جنازه در هوای آزاد و در معرض حمله پرندگان فقط در مملکتی مانند ایران که صحراهای وسیع و کوه‌های زیاد و مرتفع و آب و هوای خشک و آفتابی سوزان دارد قابل اجرا است امروز در ایران جمعا پنج آرامگاه (دخمه) وجود دارد که یکی متعلق به زرتشتیان تهران و چهارتای دیگر مخصوص اموات زرتشتی‌ها در کرمان و یزد است.»
براون از فراز و فرود «انقلاب ایران» سخن می‌گوید
«انقلاب ایران» از آثار دیگر پروفسور براون است که احمد پژوه آن را به فارسی ترجمه کرد. متن اصلی کتاب از 11 بخش تشکیل شده است. همچون بیوگرافی سیدجمال الدین، امتیاز تنباکو، روزنامه قانون، قتل ناصرالدین شاه، اعطای مشروطیت از طرف مظفرالدین شاه، جلوس محمد علی شاه و اختلاف او با مجلس، قرارداد روس و انگلیس کودتای 23 ژوئن سال 1908 نمایندگان سیاسی و رویدادهای اول تیر، تاریخچه ظهور قزاق در ایران، جنگ تبریز، مشروطه طلبان ایران، استبداد، انجمن ایرانیان در انگلستان، برکناری محمدعلی شاه آغاز جنبش جهه ملی، جلوس سلطان احمد شاه به تخت شاهی و بازداشت ظل‌السلطان مهمترین عناوین بخش‌های این کتاب است.
براون در فصل نخست ضمن اشاره به تاریخ زندگی، مسافرت‌ها و آشنایی‌اش با برخی رجال سیاسی، علمی، فرهنگی، اجتماعی و دینی به برخی از جنبش‌هایی که در کشورهای آسیایی و جهان اسلام رخ داده اشاره می‌کند و در ادامه به جنبش مشروطه در ایران می‌پردازد.
نویسنده در بخشی از این فصل درباره سابقه جنبش مشروطیت و نقش سید جمال الدین اسدآبادی در این جنبش می‌نویسد: «سابقه رستاخیز ایران که با اعطای قانون اساسی توسط مظفرالدین شاه فقید در 5 اوت 1906 اوج گرفت و تنها مدتی با کودتای 23 ژوئیه 1908 به وقفه دچار آمده، فی‌الواقع آنچنان که ظواهر امر می‌نماید، به قیام موفقیت آمیز علیه انحصار تنباکو در 1891 بازمی‌گردد. عقایدی که این طغیان غیرمنتظره، نارضایتی عمومی را موجب آمد، پنج یا شش سال پیش توسط مرد برجسته (سید جمال‌الدین) که برآنم در این فصل شرح مختصری از وی به دست دهم بین مردم ایران ترویج گردید.»
براون در فصل دوم به مسافرت‌های ناصرالدین شاه به اروپا و قراردادهایی که با برخی از شرکت‌های خارجی بسته شده و بعضی از اختلاف‌ها و استعفاهایی که در دستگاه حکومتی وی رخ داده می‌پردازد. در این فصل همچنین توضیحاتی درباره مطالب چند شماره از روزنامه قانون و جزئیات قرارداد امتیاز تنباکو ارائه می‌شود.
ترور ناصرالدین شاه در شاه عبدالعظیم به وسیله میرزا رضا کرمانی و جریان زندانی شدن او، صورت استنطاق و جواب‌ها و اعتراف‌های کرمانی در فصل بعدی به تفصیل آمده است.
فصل چهارم به وقایع و تحولات پس از سال 1896 میلادی می‌پردازد. براون نارضایتی‌های مردم را که به جنبش عمومی انجامید، معلول رخدادهایی چون مسافرت‌ها و ولخرجی‌های شاه، استثمار کشور به وسیله بیگانگان، ظلم و تعدی بلژیکی‌ها در اداره امور گمرکات و ستم حاکمان می‌داند.
براون با اشاره به حادثه بی احترامی و اذیت چند تاجر سرشناس تهران از سوی حاکم تهران می‌نویسد: «در نتیجه تمام این مظالم، خاصه این اقدام اخیر، شمار عظیمی از تجار در مسجد شاه متحصن شدند و به فاصله کوتاهی بسیاری از روحانیون عمده ازجمله رهبران دوران بعد، بهبهانی، طباطبایی، جمال‌الدین واعظ... به آنها پیوستند... پس از مدتی، بسیاری از روحانیون و طلاب، ازجمله یک روحانی به نام شیخ فضل‌الله که بعدها مشهور گردید و در آن زمان مردم وی را به‌عنوان یکی از سه تن آیات یا بنیان‌گذاران نهضت مشروطیت تلقی می‌کردند، به ایشان پیوستند... شاه دست‌خطی برای آنها فرستاد و طی آن عزل عین‌الدوله، برپایی عدالتخانه...تساوی حقوق تمامی اتباع ایران در برابر قانون را متعهد گردید.»
فصل بعدی کتاب به روی کار آمدن محمدعلی شاه و حوادث پس از آن تا زمان کوتای نافرجام سال 1907 اختصاص دارد. فصل ششم نیز با عنوان «موافقتنامه روس و انگلیس از دیدگاه ایران» به قراردادی اشاره دارد که میان روسیه و انگلستان در 31 اوت 1907 بسته شد و به معنای تقسیم ایران بود.
فصل پایانی به کودتای 23 ژوئن 1908 و انهدام نخستین مجلس می‌پردازد. در دو فصل بعدی مبارزه و دفاع مردم تبریز که تقریبا یک سال به طول انجامید بررسی شده است.
نویسنده در فصل دهم با اشاره به جزئیات قیام نیروهای ملیون و پیشروی آنان به طرف تهران می‌نویسد: «اجلاس فوق‌العاده مجلس ملی متشکل از رهبران، ملیون، مجتهدان اعظم و رجال و بسیاری از اعضای مجلس سابق که در دسترس قرار داشتند، در محل ساختمان بهارستان برپا گردید و رسما محمدعلی شاه از سلطنت معزول و فرزند کوچک وی سلطان احمد میرزا ولیعهد را که فقط پسری 12 یا 13 ساله بود، به‌عنوان جانشین وی انتخاب کردند و عضدالملک کهنسال، رئیس ایل قاجار را به‌عنوان نایب‌السلطنه.»
در فصل پایانی کتاب نیز به سلطنت احمدشاه قاجار و وقایع دوران وی و دستگیری ظل‌السلطان مدعی سلطنت می‌پردازد.
«طب اسلامی»؛ موضوع کتاب یک شرق‌شناس
«طب اسلامی» از آثار دیگر ادوارد براون است که مسعود رجب‌نیا آن را به فارسی ترجمه کرده است. این کتاب از دو مقدمه و چهار خطابه، فهرست اشخاص، مکان‌ها، بیماری‌ها و درمان‌ها تشکیل شده است.
سیر «تاریخ ادبیات ایران» به قلم براون
مجموعه کتاب‌های تاریخ ادبیات ایران از آثار ارزشمند براون محسوب می‌شود. کتاب نخست «تاریخ ادبیات ایران از فردوسی تا سعدی» در سه جلد به زبان فارسی ترجمه شده است. جلد بعد به تاریخ ادبیات ایران از سنایی تا سعدی می‌پردازد و جلد بعدی نیز ادبیات ایران را از صفویه تا عصر مولف مورد بررسی قرار می‌دهد.
ادوارد براون در نوشتن تاریخ ادبی ایران از کتاب «تاریخ ادبیات فارسی» هرمان اته به‌عنوان یکی از منابع اصلی خود استفاده کرده است.
نظر شما