خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- هدف اصلی جشنواره داستان خاتم، ترویج داستان‌های دینی با موضوع زندگی پیامبر اسلام (ص)، است. فراخوان نخستین دوره این جشنواره به همت موسسه شهر کتاب اعلام شده است. دراین‌باره، پای صحبت حجت‌الاسلام سیدمجید پورطباطبایی، کارشناس ادبیات دینی نشستیم تا ابعاد زندگی و سیره پیامبر اکرم (ص)، برای داستانی شدن را بررسی کنیم.
این کارشناس، در ابتدای سخنش، درباره امکان روایت داستانی مدرن از زندگی حضرت محمد (ص)، گفت: اگر منظورمان از نوشتن داستان امروزی، ترسیم منحنی تکامل شخصیت انسانی است که در زندگی دچار افت‌و‌خیز و آزمون و خطاست، باید گفت که نه؛ ما مجاز به این نیستیم که چنین روایتی از پیامبر اکرم (ص) داشته باشیم. به عبارتی دیگر، ما با شخصیتی خاکستری که دارای نقاط منفی است و به تدریج پیشرفت می‌کند مواجه نیستیم.
وی با تاکید بر این که نمی‌توان پیامبران را شخصیت‌های داستانی دانست، گفت: حتی تردیدهای آنها با تردیدهای شخصیت‌های عادی متفاوت است. تردیدهای حضرت ابراهیم (ع) در مورد زنده شدن مردگان از جنس تردیدهای دکارتی و فلسفی نیست. ابراهیم ربوبیت الهی را قائل است و فقط از باب اطمینان قلب، خواستار دیدن چگونگی این احیا است. اگر کسی به اصل این ربوبیت قائل باشد، می‌تواند حتی داستان حضرت ابراهیم (ع) را از زاویه دید خدای لایزال بنویسد. یعنی شبیه به همان کاری که علی مؤذنی در نوشتن رمان انجام می‌دهد. اما وقتی اعتقادی به خدا نیست می‌شود نیکوس کازانتزاکیس که در «آخرین وسوسه مسیح»، عیسی (ع) را انسانی عادی می‌انگارد و به بشری کاملاً زمینی که درگیر امور روزمره است، تبدیل می‌کند.
پورطباطبایی با اشاره به اینکه در نوشتن داستان درباره ائمه معصومان (ع) پرداختن به اطرافیان آنها بهتر است، گفت: من هم موافقم که تخیل را نمی‌توان در شخصیت‌پردازی معصومان (ع) به‌کار گرفت اما می‌توان در حواشی شخصیت ایشان نوشت. در مفاتیح‌الجنان مرحوم حاج شیخ عباس قمی از ماجرای تشرف شیخ رشتی به محضر امام عصر (عج) نوشته است. اگر فردی بخواهد این ماجرا را داستانی کند، نمی‌تواند تخیل را به شخصیت امام عصر (عج) راه دهد ولی با وجود تخیل در شیخ رشتی، از طریق نشان دادن تردیدهایش در امکان تشرف و برطرف شدن مشکلات او به‌واسطه امام عصر (عج)، می‌توان خصلت‌های وجود امام عصر (عج) را که مبتنی بر واقعیت است به تصویر کشید.
این کارشناس ادبیات دینی، در ادامه با اشاره به اینکه برای نگارش داستان دینی نمی‌توان مبانی متقنی تعیین کرد، گفت: آنچه مسلم است، قبل از هرچیز به داستان‌نویس دین‌مدار نیاز است؛ داستان‌نویسی که دین را باور کرده باشد و دین بازیچه زبان و دکان او نباشد. هنرمند باید چون دین مدار است از ابزار داستان برای انتقال آموزه‌های مذهبی به مخاطب استفاده کند. داستان‌نویس بی‌دین هم برای انتقال مفاهیم مورد نظر خودش همین کار را می‌کند.
وی افزود: برای مثال «گراهام گرین» در مهمترین اثرش با عنوان «آمریکایی آرام» خواننده را به اوج داستان‌نگاری خود کشانده و به قول داستان‌نویسان قلاب خود را بر عمق جان خواننده فرو می‌برد، به ناگاه خطاب به قهرمان داستانش از عدم وجود خدا می‌گوید. دین‌دار بودن یا نبودن نویسنده در اینجا نقش اصلی را بازی می‌کند.
این کارشناس امور دینی گفت: این اتفاق شدنی است که داستان دینی داشته باشیم. ویکتور هوگو، «بینوایان» یا «مردی که می‌خندد» را با آن طول و تفصیل می‌نویسد فقط برای اینکه در خلال این دو رمان لطافت و محبت مسیحیت را برساند. علی مؤذنی در رمان «دوازدهم» داستان دینی می‌نویسد. در فیلمنامه «ملیکا» فیلمنامه‌ای دینی می‌نویسد و محبت و علاقه ما را نسبت به حضرت بقیه‌الله الاعظم بیشتر می‌کند؛ در عین اینکه سایر آموزه‌های دینی را مطرح می‌کند و به آسیب‌شناسی تشرفات به محضر امام زمان(عج) نیز می‌پردازد.
سید مجید پورطباطبایی، گفت: دلیل اینکه داستانی جهانی برای پیامبران نوشته نشده این است که نویسندگان ما به اندازه موضوعی که می‌خواهند در مورد آن بنویسند، رشد نیافته و بزرگ نشده‌اند. اسلام را به عنوان دینی خاتم از صافی وجود خود عبور نداده‌اند تا بتوانند جهانی بنویسند. اگر لئو تولستوی، «جنگ و صلح» را قدرتمند می‌نویسد برای این است که اعتقاد به خدا و دین را از صافی وجود گذرانده و ماجراهای داستان را از صافی ذهن و روح عبور داده است.
وی اضافه کرد: هیچ ضرورتی ندارد که نویسنده داستان معصومان یک عالم دینی باشد و شاید اصلاً نباید هم باشد. نویسنده قبل از نوشتن باید به ابزار کار مسلط شود، یعنی فرم را بشناسد، شخصیت‌ها را بفهمد و موقعیت‌های داستانی را به‌درستی درک کند. عالمان دینی به جهت وسعت و گسترش مقولات دینی فرصت پرداختن به شیوه‌های روایت در داستان را ندارند و اگر بخواهند به فرآیند داستان‌نویسی بپردازند از کار خود باز‌خواهند ماند. البته این عالمان در اوج مباحث خود می‌توانند منتقدان خوبی باشند تا غلط‌های نویسندگان را برشمرند.
پورطباطبایی در ادامه به میزان منابع در دسترس نویسندگان نیز اشاره کرد و گفت: منابع دینی معتبر کم نیستند ولی منسجم و یکپارچه نیستند. برای اینکه نویسنده‌ای بتواند درباره زندگی معصومان نوشته‌ای داشته باشد لازم است یا خودش تحقیق کند و یا، از راه میانبر استفاده کند. این راه میانبر این است که از کمک مشاوران دینی استفاده کند.
وی در پایان به کارکرد جشنواره «خاتم» اشاره کرد و گفت: جشنواره «خاتم» اگر می‌خواهد مانا و اثرگذار باشد، قبل از هر چیز باید هیات علمی ویژه‌ای متشکل از عالمان دین و نویسندگان دین‌دار و دین‌مدار تشکیل دهد. این هیات باید فرصت کافی داشته باشند تا به اعتلای جریان داستانی دین‌مدار در موضوعات مرتبط کمک کنند.
این کارشناس، در ابتدای سخنش، درباره امکان روایت داستانی مدرن از زندگی حضرت محمد (ص)، گفت: اگر منظورمان از نوشتن داستان امروزی، ترسیم منحنی تکامل شخصیت انسانی است که در زندگی دچار افت‌و‌خیز و آزمون و خطاست، باید گفت که نه؛ ما مجاز به این نیستیم که چنین روایتی از پیامبر اکرم (ص) داشته باشیم. به عبارتی دیگر، ما با شخصیتی خاکستری که دارای نقاط منفی است و به تدریج پیشرفت می‌کند مواجه نیستیم.
وی با تاکید بر این که نمی‌توان پیامبران را شخصیت‌های داستانی دانست، گفت: حتی تردیدهای آنها با تردیدهای شخصیت‌های عادی متفاوت است. تردیدهای حضرت ابراهیم (ع) در مورد زنده شدن مردگان از جنس تردیدهای دکارتی و فلسفی نیست. ابراهیم ربوبیت الهی را قائل است و فقط از باب اطمینان قلب، خواستار دیدن چگونگی این احیا است. اگر کسی به اصل این ربوبیت قائل باشد، می‌تواند حتی داستان حضرت ابراهیم (ع) را از زاویه دید خدای لایزال بنویسد. یعنی شبیه به همان کاری که علی مؤذنی در نوشتن رمان انجام می‌دهد. اما وقتی اعتقادی به خدا نیست می‌شود نیکوس کازانتزاکیس که در «آخرین وسوسه مسیح»، عیسی (ع) را انسانی عادی می‌انگارد و به بشری کاملاً زمینی که درگیر امور روزمره است، تبدیل می‌کند.
پورطباطبایی با اشاره به اینکه در نوشتن داستان درباره ائمه معصومان (ع) پرداختن به اطرافیان آنها بهتر است، گفت: من هم موافقم که تخیل را نمی‌توان در شخصیت‌پردازی معصومان (ع) به‌کار گرفت اما می‌توان در حواشی شخصیت ایشان نوشت. در مفاتیح‌الجنان مرحوم حاج شیخ عباس قمی از ماجرای تشرف شیخ رشتی به محضر امام عصر (عج) نوشته است. اگر فردی بخواهد این ماجرا را داستانی کند، نمی‌تواند تخیل را به شخصیت امام عصر (عج) راه دهد ولی با وجود تخیل در شیخ رشتی، از طریق نشان دادن تردیدهایش در امکان تشرف و برطرف شدن مشکلات او به‌واسطه امام عصر (عج)، می‌توان خصلت‌های وجود امام عصر (عج) را که مبتنی بر واقعیت است به تصویر کشید.
این کارشناس ادبیات دینی، در ادامه با اشاره به اینکه برای نگارش داستان دینی نمی‌توان مبانی متقنی تعیین کرد، گفت: آنچه مسلم است، قبل از هرچیز به داستان‌نویس دین‌مدار نیاز است؛ داستان‌نویسی که دین را باور کرده باشد و دین بازیچه زبان و دکان او نباشد. هنرمند باید چون دین مدار است از ابزار داستان برای انتقال آموزه‌های مذهبی به مخاطب استفاده کند. داستان‌نویس بی‌دین هم برای انتقال مفاهیم مورد نظر خودش همین کار را می‌کند.
وی افزود: برای مثال «گراهام گرین» در مهمترین اثرش با عنوان «آمریکایی آرام» خواننده را به اوج داستان‌نگاری خود کشانده و به قول داستان‌نویسان قلاب خود را بر عمق جان خواننده فرو می‌برد، به ناگاه خطاب به قهرمان داستانش از عدم وجود خدا می‌گوید. دین‌دار بودن یا نبودن نویسنده در اینجا نقش اصلی را بازی می‌کند.
این کارشناس امور دینی گفت: این اتفاق شدنی است که داستان دینی داشته باشیم. ویکتور هوگو، «بینوایان» یا «مردی که می‌خندد» را با آن طول و تفصیل می‌نویسد فقط برای اینکه در خلال این دو رمان لطافت و محبت مسیحیت را برساند. علی مؤذنی در رمان «دوازدهم» داستان دینی می‌نویسد. در فیلمنامه «ملیکا» فیلمنامه‌ای دینی می‌نویسد و محبت و علاقه ما را نسبت به حضرت بقیه‌الله الاعظم بیشتر می‌کند؛ در عین اینکه سایر آموزه‌های دینی را مطرح می‌کند و به آسیب‌شناسی تشرفات به محضر امام زمان(عج) نیز می‌پردازد.
سید مجید پورطباطبایی، گفت: دلیل اینکه داستانی جهانی برای پیامبران نوشته نشده این است که نویسندگان ما به اندازه موضوعی که می‌خواهند در مورد آن بنویسند، رشد نیافته و بزرگ نشده‌اند. اسلام را به عنوان دینی خاتم از صافی وجود خود عبور نداده‌اند تا بتوانند جهانی بنویسند. اگر لئو تولستوی، «جنگ و صلح» را قدرتمند می‌نویسد برای این است که اعتقاد به خدا و دین را از صافی وجود گذرانده و ماجراهای داستان را از صافی ذهن و روح عبور داده است.
وی اضافه کرد: هیچ ضرورتی ندارد که نویسنده داستان معصومان یک عالم دینی باشد و شاید اصلاً نباید هم باشد. نویسنده قبل از نوشتن باید به ابزار کار مسلط شود، یعنی فرم را بشناسد، شخصیت‌ها را بفهمد و موقعیت‌های داستانی را به‌درستی درک کند. عالمان دینی به جهت وسعت و گسترش مقولات دینی فرصت پرداختن به شیوه‌های روایت در داستان را ندارند و اگر بخواهند به فرآیند داستان‌نویسی بپردازند از کار خود باز‌خواهند ماند. البته این عالمان در اوج مباحث خود می‌توانند منتقدان خوبی باشند تا غلط‌های نویسندگان را برشمرند.
پورطباطبایی در ادامه به میزان منابع در دسترس نویسندگان نیز اشاره کرد و گفت: منابع دینی معتبر کم نیستند ولی منسجم و یکپارچه نیستند. برای اینکه نویسنده‌ای بتواند درباره زندگی معصومان نوشته‌ای داشته باشد لازم است یا خودش تحقیق کند و یا، از راه میانبر استفاده کند. این راه میانبر این است که از کمک مشاوران دینی استفاده کند.
وی در پایان به کارکرد جشنواره «خاتم» اشاره کرد و گفت: جشنواره «خاتم» اگر می‌خواهد مانا و اثرگذار باشد، قبل از هر چیز باید هیات علمی ویژه‌ای متشکل از عالمان دین و نویسندگان دین‌دار و دین‌مدار تشکیل دهد. این هیات باید فرصت کافی داشته باشند تا به اعتلای جریان داستانی دین‌مدار در موضوعات مرتبط کمک کنند.
نظر شما