دکتر منوچهر صانعی‌ دره‌بیدی، استاد فلسفه دانشگاه شهید بهشتی در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) مقوله نقد کتاب را اقدامی فرهنگی می‌داند که تاثیر آن به شرایط اجتماعی جامعه بستگی دارد.

وی به پیشینه نقد در ایران اشاره کرد و گفت: فرهنگ کشور ما نیز با نقد کتاب بیگانه نیست. ما شارحان، نویسندگان و متفکرانی داشتیم که ما را به‌خوبی با کتاب و نقد آشنا ساختند. برای نمونه می‌توانم به «شرح اشارات ابن‌سینا» اشاره کنم که خواجه نصیر‌الدین طوسی نوشت و در عین شرح آرای ابن‌سینا به نقد برخی نظریه‌های وی نیز پرداخت. این نمونه به‌خوبی نشان می‌دهد که ایران، با نقد کتاب از دیرباز آشنا بوده است.

این مؤلف و مترجم آثار فلسفی افزود: در دوره جدید، وضعیت نقد درخور کتاب کمرنگ شده است و این به دلیل برخی محدودیت‌هایی است که برای اهالی قلم به وجود آمده است. توجه شما را به این نکته جلب می‌کنم که ایران بعد از دوره ساسانیان، با حکومت‌هایی غیرعقلایی مواجه بود و بعد از تصویب قانون مشروطه بود که کشور ما دارای قانون شد. این امر بر کسی پوشیده نیست که استعدادهای خوبی در ایران وجود دارد، اما باید بگویم در نقادی هنوز نوپا هستیم. نقادی، تمرین دموکراسی است.

وی منتقدان را به سه دسته تقسیم کرد و گفت: نقد، به سه شکل در کشور ما انجام می‌شود؛ در وهله اول، منتقدان، تنها به تعریف از کتاب بسنده می‌کنند. در درجه دوم، برخی منتقدان که با کتاب و نویسنده مشکل دارند، به تخریب و حتی ناسزاگویی می‌پردازند و دسته آخر کسانی هستند که به شکل منطقی به ارزیابی کتاب می‌پردازند و وجوه منفی و مثبت کتاب را مد نظر قرار می‌دهند. البته به نظر می‌رسد وجه سوم نقد در ایران کمتر به وقوع می‌پیوندد.

این استاد دانشگاه با بیان این که ضعف‌های نقد در بین دانشگاهیان ما هم دیده می‌شود و دانشگاهیان، تافته جدابافته نیستند، تأکید کرد: بدون تعارف باید بگویم، نقد یک مهارت است و موفق شدن در نقادی درست، مستلزم تمرین و ممارست است. باز هم به شرایط اجتماعی در به وجود آمدن نقد خوب تأکید می‌کنم. اما این عوامل هم باعث نمی‌شود که در حوزه نقادی از زیر بار این وظیفه فرهنگی شانه خالی کنیم و بگوییم که ما به دلیل این شرایط، حاضر به نوشتن نقد نیستیم. اساساً یکی از وظایف طبقه فرهیخته جامعه، پرداختن درست و مطلوب به کتاب و نوشتن نقد مناسب است.

وی یکی از موانع اصلی در نقد کتاب را موانع سیاسی و اجتماعی دانست و افزود: بدون دموکراسی نمی‌توان هیچ اقدام عقلانی انجام داد زیرا بدون عقلانیت، کارها ابتر و ناقص خواهد بود. همان‌طور که اشاره کردم، نقد باید بی‌غرض باشد. متأسفانه نگاه مغرضانه و غرض‌ورزانه باعث از بین رفتن ماهیت درست نقد می‌شود که این امر هم مانعی دیگر بر سر راه نقد است.

نقش رسانه‌ها و کارگاه‌های تخصصی در ارتقای نقد
صانعی دره‌بیدی به نشریات تخصصی نقد اشاره کرد و گفت: نشریاتی تخصصی در زمینه نقد وجود دارند که زمانی به دست من می‌رسیدند. از آن میان می‌توانم به «کتاب ماه فلسفه» اشاره کنم. از انتشار فصلنامه نقد کتاب «فلسفه، عرفان و کلام» هم مطلع هستم. اما متأسفانه این فصلنامه به صورت مرتب برای من ارسال نمی‌شود. به متولیان انتشار این فصلنامه پیشنهاد می‌کنم که این فصلنامه را برای اهالی فکر و قلم ارسال کنند تا در جریان آخرین کتاب‌های چاپی و نقدهای نوشته‌شده بر آنها قرار بگیرند.

وی با بیان این که انتشار نشریات تخصصی نقد کتاب، مایه تقویت و تازه نگه داشتن مطالعه است، تاکید کرد: تردیدی در مفید بودن این نشریات وجود ندارد. اگر نقد واقعی و منصفانه در آنها صورت بگیرد می‌توان از نشر آنها دفاع کرد.

این استاد دانشگاه ضمن تأکید بر این که یک ناقد علاوه بر سواد تخصصی باید از تعهد اخلاقی و سواد نگارشی برخوردار باشد، توضیح داد: یک ناقد برای به دست آوردن بهتر این ویژگی‌ها نیازمند گذراندن یک دوره کوتاه آموزشی است. این کارگاه‌ها به ناقد و علاقه‌مندان به نقد یاد می‌دهد که اهلیت نقادی پیدا کنند و طرز نقد نوشتن و ادبیات نقادی را بیاموزند. یک ناقد باید با مسائل روز آشنا باشد.

وی معتقد است که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بهترین مرجع برگزاری کارگاه‌های تخصصی نقدنویسی است و به عنوان راهکاری برای ارتقای کیفی نشریات نقد کتاب و تقویت نقد کتاب به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی پیشنهاد می‌دهد که در مکان‌هایی مانند «سرای اهل قلم» دوره‌ها و کارگاه‌های نقد را برگزار کند.