به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) نشست «جعل در نسخه‌هاي خطي» با سخنراني دكتر حبيب‌الله عظيمي، عضو هیات علمی و مشاور رئیس سازمان اسناد و كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران، يكشنبه (7 دي‌ماه) در ساختمان اندیشگاه کتابخانه ملی ایران برگزار شد.
عظيمي درباره جعل در نسخههای خطی و اهمیت تشخیص آن گفت: شناسایی این آثار برای نسخه‌شناسان و محققان بسیار ضروری است تا در مسیر صحیح تحقیق قرار گیرند و لازم است انواع جعل و تزویر در نسخههای خطی شناسایی شوند تا علاوه بر شناخت رایج‌ترین شیوه‌های جاعلان، بتوان به این سوال پاسخ داد که جعل و تزویر در کدام بخش از نسخههای خطی بیشتر صورت می‌گیرد.
از قرن نهم هجری به بعد جعل در نسخ خطی افزایش یافت
عظیمی در ادامه به تاریخچه جعل نسخههای خطی اشاره کرد و افزود: با افزایش نیاز جامعه اسلامی-ایرانی به استنساخ نسخههای مختلف، کم کم بر تعداد کاتبان افزوده شد. اگرچه از همان ابتدا کاتبان خود را ملزم به رعایت آداب کتابت می‌کردند که در راس آن آداب به رعایت امانت بود و از قرون هفتم و هشتم میلادی کانون کاتبان دارای ضوابط و دستورالعمل‌های خاصی شدند اما برخی از کاتبان با انگیزه‌های مختلف که از جمله آنها انگیزه مادی بود به این کار دست زدند.
وی افزود: همین‌طور برخی از ورّاقان و مالکان نسخههای خطی به روش‌های گوناگون در بخش‌هایی از نسخههای خطی جعل و تزویر ایجاد و آنها را منتشر کردند، بنابراین نسخههای جعلی در این حیطه تولید و گسترش یافت.
این کارشناس نسخههای خطی در ادامه گفت: از قرن نهم هجری به بعد نیز با افزایش گرایش جامعه به آثار خوشنویسی، قطعات و مرقعات، شبیه‌نویسی خطوط خوشنویسان مشهور و رقم‌زدن به نام کاتبان خوشنویسی رواج یافت که نتیجه آن، وجود تعداد قابل ملاحظه‌ای آثار منسوب به خوشنویسان مشهور است اما در سال‌های اخیر موارد متعدد و متفاوتی از جعل و تزویر در نسخههای خطی مشاهده شده که در آنها نسخه‌ها به طور کامل ساختگی و کهنه‌نما بوده و با تزئینات و نگاره‌هایی به نسخههای قدیمی الحاق کردند.
وی با بیان این‌که جعل آثار هنری از مسائل و مشکلاتی است که به فرهنگ یا جغرافیای خاصی اختصاص ندارد و در همه جوامع در دوره‌های مختلف وجود دارد، گفت: در این نشست سعی می‌شود به سه سوال «انواع جعل و تزویر در نسخههای خطی کدامند؟»، «نمونه‌های مستند نسخههای خطی جعلی کدامند؟» و «جعل و تزویر بیشتر در کدام بخش از نسخههای خطی صورت می‌گیرد؟» تمرکز و به آنها پاسخ داده شود.
سپس در ادامه نشست عظیمی به هر یک از این سوال‌ها پرداخت و با نقل قول‌هایی از کارشناسان مختلف این حوزه، به آنها پاسخ داد.
انواع جعل و تزویر در نسخههای خطی
عظیمی در پاسخ به این سوال که «انواع جعل و تزویر در نسخههای خطی کدامند؟» گفت: از جنبه چگونگی انجام جعل و دستبرد در نسخههای خطی، می‌توان انواع تزویر در نسخه‌ها را سه‌گونه معرفی کرد. «ساخت کامل نسخه»، «جعل محتوای نسخه» و «جعل در عناصر مادی نسخه» (که هرکدام از آنها به زیر شاخه‌های متفاوتی تقسیم‌بندی می‌شوند.)
وی در ادامه سخنانش به توضیح هر یک از این موارد پرداخت و بیان کرد: «ساخت کامل نسخه» خود به دو نوع الف) «متن کاملا ساختگی (کتابسازی)» و ب) «ساختن نسخه با متون شناخته‌شده» تقسیم می‌شود.
عظیمی در مصادیق نوع اول (با متن کاملا ساختگی (کتابسازی) و نوع دوم (ساختن نسخه با متون شناخته‌شده) گفت: کتاب «دساتیر آسمانی» که به عنوان کتاب دینی پارسیان هند محسوب می‌شود و همچنین عهدنامه‌های مصنوعی منسوب به پیامبر و حضرت علی (ع) از جمله مصادیق نوع نخست هستند و رباعیات خیام شامل نسخه عمر علیشاه، نسخه دانشگاه کمبریج، نسخه عباس مزدا، نسخه نخجوانی و اندرزنامه قابوس‌بن وشمگیر از جمله مصادیق نوع دوم هستند.
وی سپس به دومین نوع جعل نسخههای خطی با عنوان «جعل محتوای علمی» اشاره کرد و در توضیح آن گفت: جعل محتوای علمی نیز دارای 5 زیر شاخه است که «سرقت ادبی» نخستین نوع آن محسوب می‌شود. به عنوان مثال می‌توان به کتاب «کشف‌الحق» اشاره کرد که معزالدین اردستانی آن را از کتاب حدیقه‌الشیعه اثر مقدس اردبیلی سرقت کرده است.
به گفته عظیمی «نوشته خود یا شخصی دیگر را به نام مولفی مشهور جا زدن»، دومین نوع «جعل محتوا» است و درباره آن توضیح داد: در این نوع جعل، تغییر در اطلاعات مربوط به تالیف نسخه صورت می‌گیرد و این امر اغلب به دلیل ترویج کتاب و فروش آن است. با توجه به تعداد زیاد آثار منسوب به شاعران و نویسندگان مشهور از جمله عطار نیشابوری، سیوطی و دیگران می‌توان به رواج این‌گونه انتساب‌ها در نسخههای خطی پی برد.
وی افزود: «افزودن شرح‌ها، حواشی و تعلیقات نسخه به متن (اختلاط متن و حاشیه)» سومین نوع «جعل در محتوا» محسوب می‌شود و دلایل این امر می‌تواند دریافت اجرت بیشتر با افزایش تعداد صفحات نسخه یا بیسوادی کاتب و ناتوانی وی در تشخیص تفاوت بین متن و حاشیه باشد.
عظیمی ادامه داد: «تغییر در متن نسخه به دلیل تعصبات مذهبی، حسادت، کینه و غیره» چهارمین نوع جعل محتوایی نسخههای خطی است که شفیعی کدکنی در مقاله «نقش ایدئولوژیک نسخه‌بدل‌ها» به نمونه‌هایی از این دستبردها در نسخه‌ها البته از جنبه ایدئولوژیک و سیاسی اشاره می‌کند که به تغییر شخصیت و اعتقادات واقعی مولفان می‌انجامد، به وجهی که مورد پسند جامعه است.
وی گفت: «کامل‌نبودن متونی که مولفان آنها را نیمه‌تمام باقی گذاشته‌اند و به وسیله شاگردان آنها یا علمای دیگر تکمیل می‌کردند» پنجمین نوع جعل محتوایی نسخههای خطی است.
عظیمی در ادامه توضیحات خود درباره انواع جعل و تزویر در نسخههای خطی به سومین نوع جعل یعنی «جعل در عناصر مادی» اشاره کرد و در توضیح آن گفت: معنای این نوع جعل، دست‌بردن و ایجاد تغییر در عناصر مادی نسخه است که می‌تواند با نوع دوم یعنی «جعل در محتوا» همراه باشد که در دو بازه زمانی، زمان در حین کتابت و پس از کتابت نسخه صورت می‌گیرد.
وی در توضیح نوع نخست (زمان در حین کتابت) عنوان کرد: این نوع جعل عموما بر چهار نوع اعمال می‌شده است؛ از جمله اکتفای کاتب به نوشتن انجامه نسخه منقول عنه و ذکر نکردن تاریخ کتابت نسخه که در این صورت تاریخ کتابت از آنچه هست قدیمی‌تر است. انتساب کتابت نسخه به کاتب یا خوشنویس یا فردی مشهور. انتساب کاتب نسخه به مولف و نسخه را نسخه اصل نمایاندن و انتساب کاتب نسخه به زمان حیات مولف یا نزدیک به آن.
این کارشناس با بیان مصادیقی از نمونه‌های جعلی هر یک از موارد بالا، به توضیحات «جعل در عناصر مادی نسخه پس از کتابت» پرداخت و در این‌باره گفت: این نوع نیز خود به شش نوع تقسیم می‌شود.
وی در ادامه به توضیح این شش نوع پرداخت و گفت: «ایجاد سجلات ساختگی برای نسخه از جمله یادداشت‌های تملک، یادداشت‌های تصحیح، سماع، مقابله، یادداشت‌هایی مبنی بر خط مولف‌بودن نسخه‌ها، مهرها و امضاهای دروغین و انجامه‌های الحاقی» نوع نخست «جعل در عناصر مادی نسخه پس از کتابت» است. مانند نسخههای «صورالکواکب الثانیه» کتابخانه بادلیان که پس از انجامه آن دو خط الحاقی وجود دارد با این مضمون که نسخه را پسر مولف نوشته و تذهیب کرده است.
وی در دسته‌بندی‌های دیگر نوع «جعل در عناصر مادی نسخه پس از کتابت» گفت: «جابجایی و تغییر در اوراق نسخه»، «تغییر و دستبرد در تاریخ نسخه»، «ایجاد تغییر در نام مولف، عنوان نسخه، نام کاتب، محل کتابت و غیره»، «افزودن تزئینات و مجلس‌نگاری به نسخه یا جدا و خارج کردن مجالس از نسخه‌ها» و «کمال نمایاندن نسخههای ناقص از سوی مالک تاجر و دیگران» از جمله موارد دیگر جعل در عناصر مادی نسخه پس از کتابت محسوب می‌شود.
نمونه‌های مستند نسخههای خطی جعلی کدامند؟
عظیمی در ادامه سخنانش به پاسخ پرسش دوم با این مضمون که «نمونه‌های مستند نسخههای خطی جعلی کدامند و چه انواعی از جعل در آنها به کار رفته است؟» گفت: نمونه‌های مستند نسخههای خطی جعلی نیز می‌توان به سه دسته ساخت کامل نسخه یا کتابسازی، جعل در محتوای علمی و جعل در عناصر مادی تقسیم کرد.
این عضو هیات علمی سازمان اسناد و كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران ادامه داد: در این میان «جعل در عناصر مادی نسخه» رواج بیشتری دارد و خود به چندین بخش تقسیم می‌شود؛ از جمله «جعل در انجامه نسخه‌ها»، «کمال‌نمایاندن نسخه‌ها»، «تفکیک مجموعه‌ها به رسالات مستقل»، «جعل در یادداشت‌ها»، «از بین‌بردن سرگذشت نسخه» و «جعل و تزویر در نگاره‌ها و تزیینات نسخه».
جعل و تزویر بیشتر در کدام بخش از نسخههای خطی صورت می‌گیرد؟
«جعل و تزویر بیشتر در کدام بخش از نسخههای خطی صورت می‌گیرد؟» سوال سومی بود که عظیمی بر آن تمرکز کرد و در این‌باره گفت: از بررسی نمونه‌های مستند نسخههای جعلی مشخص می‌شود جعل و تزویر در انجامه نسخههای خطی بیشتر از دیگر بخش‌ها رواج دارد و در اغلب موارد با دستبرد و تغییر در تاریخ نسخههای خطی به قصد کهنه کردن آنها همراه است.
این مشاور رئیس سازمان اسناد و كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران ادامه داد: این امر با روش‌های گوناگون مانند محو کردن، تراشیدن، سیاه کردن، وصالی کلمات و عبارات یا از بین‌بردن انجامه کاتب و الحاق انجامه‌ای ساختگی و از سوی افراد گوناگون صورت می‌گیرد. تغییر در انجام نسخه گاه لزوم تغییر در عناصر مادی را به همراه دارد که این امر سبب گسترش دامنه جعل و دستبرد در نسخه می‌شود.
وی در توضیح عواملی که امکان جعل در تاریخ نسخه را فراهم می‌آورد، گفت: « بیان نکردن تاریخ کتابت نسخه از سوی کاتب که امکان افزودن تاریخ جعلی را فراهم می‌آورد»، «اکتفا کردن به کتابت تاریخ نسخه به حروف یا عدد به تنهایی»، «اختصار در بیان تاریخ کاتب» و «نقطه‌گذاری نکردن تاریخ حرفی که امکان تغییر و تبدیل را در آن فراهم می‌آورد» از جمله این عوامل هستند.
یکشنبه ۷ دی ۱۳۹۳ - ۱۶:۱۵
نظر شما