خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)ـ  تعزیه یکی از مهم‌ترین و ناب‌ترین هنرهای سنتی ایرانی و شیعی است که در طول تاریخ و بر دوره‌های مختلف حیات اجتماعی و سیاسی ایرانیان تاثیر مهمی گذاشته است. ماندگاری برخی هنرهای خاص ایرانی مانند «موسیقی» از طریق تعزیه ممکن شده است. به‌باور برخی محققان پس از ورود اسلام به ایران و مسلمان شدن ایرانیان هنر موسیقی ایرانی و گوشه‌های آن ممکن بود به فراموشی سپرده شود اما پیدایش هنر تعزیه و نیاز آن به موسیقی، باعث حفظ و حیات دوباره موسیقی ایرانی شد. 

تعزیه امروز شکل تکامل‌یافته‌تر و پیچیده‌تر سوگواری‌های ساده شیعیان ایرانی برای شهیدان کربلا در سده‌های نخستین هجری است. درباره تاریخ پیدایش تعزیه نظریه‌های مختلفی از سوی محققان تاریخ هنر در ایران بیان شده است. برخی از محققان و نظریه‌پردازان خاستگاه نمایش تعزیه را آیین سوگ‌سیاوش می‌دانند که تاریخی سه‌هزار ساله دارد و برخی دیگر پیشینه این نمایش را نهایتا دوران صفویه ذکر کرده‌اند. 

یکی از نخستین منابع تحقیقی و پژوهشی آکادمیک درباره تعزیه کتاب مشهور «نمایش در ایران» اثر بهرام بیضایی است. (برای آشنایی با این کتاب اینجا را کلیک کنید.) در این کتاب از قول منابعی چون «تاریخ ابن‌اثیر»، دوران آغاز و رواج تعزیه در ایران هم‌زمان با شروع فرمانروایی خاندان آل‌بویه ذکر شده است. بیضایی در همین کتاب دوران اوج تعزیه در ایران را زمان ناصرالدین شاه قاجار و همزمان با ساخت «تکیه دولت» بیان کرده است. 

نمایش تعزیه (و شکل‌های نمایشی شبیه به آن) در سفرنامه‌های جهانگردان اروپایی در ایران مانند گوبینیو در کتاب «سه سال در آسیا»، بسیار ذکر شده و از این طریق، این هنر از ایران به اروپا راه یافته و بر تئاترهای مدرن اروپایی (از جمله تئاتر اپیک که برتولت برشت، هنرمند شهیر آلمانی مبدع آن بود) تاثیر بسیار گذاشت. 

تاکنون درباره تعزیه پژوهش‌های بسیاری به سرانجام رسیده است، با این اوصاف هنوز آنچنان که باید و شاید این هنر واکاوی نشده است. در دوران اخیر که روش‌های پژوهشی در علوم مختلف به مرز پختگی رسیده‌اند، می‌توان با پژوهش‌های میان‌رشته‌ای، اهمیت تعزیه را بیش از پیش روشن کرد. 

در ذیل اطلاعات کتابشناختی بهترین پژوهش‌های منتشر شده درباره تعزیه درج شده است:

ابول‌مشدی، علیرضا (1383). شور عاشقان حسينی در شوش دانيال نبی (ع).
احترامی، منوچهر (1385). طن‍ز در ادب‍ی‍ات‌ ت‍ع‍زی‍ه. تهران: انتشارات سوره مهر.
اردلان حمیدرضا، (1388). مجموعه مقالات نمایش‌های آیینی و سنتی. تهران: انتشارات نمایش.
افشاری، منصور (1383). ب‍ا ک‍اروان‌ ت‍ع‍زی‍ه‌: ن‍گ‍اه‍ی‌ ب‍ه‌ ت‍اری‍خ‌ ت‍ع‍زی‍ه‌ در رض‍وان‍ش‍ه‍ر. اصفهان: نشر یکتا.
اکبرلو، منوچهر (1386). نمایش ماوراء. تهران: انتشارات حوا.
ایزدی، علی (1386). شکل‌گیری تعزیه در ایران – تعزیه سیار اراک و مقایسه با تاترواگن ایتالیا. اراک: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی. 

بکتاش، مایل و غفاری، فرخ (1383). ت‍ئات‍ر ای‍ران‍ی: س‍ه‌ م‍ج‍ل‍س‌ ت‍ع‍زی‍ه. چاپ دوم. تهران: نشر قطره.
‌بلوكباشی علی (1390).تعزيه‌خوانی: حديث قدسی مصايب در نمايش آیينی. چاپ دوم. تهران: امیرکبیر.
بلوکباشی، علی (1381). نخل‌گردانی: نمايش تمثيلی از جاودانگی حيات شهيدان. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
پهلوان، کیوان و حسینی، احمد (1387). موسیقی و تعزیه در ایران. تهران: آرون.
تاجيک عليرضا و عطری سيده‌زهرا (1390). آيين‌های عزاداری محرم در شهرستان ورامين: پژوهش مردم‌شناسی پيرامون شيوه‌ آيين‌‌های عاشورايی و پيشينه آن در شهرستان ورامين. قم: مهرامیرالمومنین.
تقیان، لاله و فتحعلی بیگی، داود (1388). شاه غریب: پژوهشی در تغزیه‌های رضوی. تهران: انتشارات نمایش.
تقیان، لاله (1374). درب‍اره‌ ت‍ع‍زی‍ه‌ و تئ‍ات‍ر. ت‍ه‍ران‌: ن‍ش‍ر م‍رک‍ز.
چ‍رول‍ی، انریکو و روسی اتو (1368). ‌ف‍ه‍رست ت‍وص‍ی‍ف‍ی‌ ن‍م‍ای‍ش‍ن‍ام‍ه‌ه‍ای‌ م‍ذه‍ب‍ی‌ ای‍ران‍ی‌؛ م‍ض‍ب‍وط در ک‍ت‍اب‍خ‍ان‍ه‌ وات‍ی‍ک‍ان. ترجمه جابر عناصری. ت‍ه‍ران‌: م‍وس‍س‍ه‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌ گ‍س‍ت‍رش‌ ه‍ن‍ر.
چ‍ل‍ک‍ووس‍ک‍ی پ‍ی‍ت‍ر.ج‍ی (1384). ت‍ع‍زی‍ه‌: آی‍ی‍ن‌ و ن‍م‍ای‍ش‌ در ای‍ران. ترجمه داود حاتمی. چاپ دوم. تهران: س‍ازم‍ان‌ م‍طال‍ع‍ه‌ و ت‍دوی‍ن‌ ک‍ت‍ب‌ ع‍ل‍وم‌ ان‍س‍ان‍ی‌ دان‍ش‍گ‍اه‌ه‍ا (س‍م‍ت‌).‏‫‏‏
‌خدوم جمیلی، عباس (1385). تعزیه در عراق و چند کشور اسلامی: مطالعه‌ای در خصوص ارزش‌های ادبی، اجتماعی و سیاسی تعزیه. ترجمه مجید سرسنگی. تهران: موسسه تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری (متن) فرهنگستان هنر.
خ‍اک‍ی، م‍ح‍م‍درض‍ا (1381). ج‍ن‍گ‌شع‍اع‌: ت‍ع‍زی‍ه‌ن‍ام‍ه‌ه‍ای‌ ک‍ت‍اب‍خ‍ان‍ه‌ م‍ل‍ک. تهران: گ‍س‍ت‍رش‌ ه‍ن‍ر، م‍رک‍ز م‍طال‍ع‍ات‌ و ت‍ح‍ق‍ی‍ق‍ات‌ ه‍ن‍ری ت‍ص‍ح‍ی‍ح.
خودزکو، الکساندر (1387). جنگ شهادت. ترجمه و تدوین جعفر خمامی‌زاده. ‏ رشت: نشر بلور.
دهقانی، حسین (1387). تعزیه در بوشهر. تهران: طلوع دانش.
ذوقی حسینی، الهه (1392). معماری تكايای ايرانی. تهران: طحان.
رحیمی، امان (1389). کودک و تعزیه. تهران: انتشارات حوا و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
ستاری، جلال (1386). زمینه اجتماعی تعزیه و تئاتر در ایران. تهران: نشر مرکز.
س‍ت‍اری ج‍لال (1379). ‏‫پ‍رده‌ه‍ای‌ بازی‌: م‍ج‍م‍وع‍ه‌ م‍ق‍الات‌ درب‍اره‌ ت‍ع‍زی‍ه‌ و ت‍ئ‍ات‍ر. تهران: نشر میترا.
شاه‌علیزادگان، بابک (1388). امكانات فني در تئاتر ايران (صحنه، نور، صدا، دكور، لباس و آكسسوار) از تكيه دولت تا امروز (1250 - 1385 شمسی). تهران: انتشارات خانه تئاتر.
شهیدی، عنایت‌الله (1380). پ‍ژوه‍ش‍ی‌ در ت‍ع‍زی‍ه‌ و ت‍ع‍زی‍ه‌خ‍وان‍ی‌ از آغ‍از ت‍ا آخ‍ر دوره‌ ق‍اج‍ار در ت‍ه‍ران. ت‍ه‍ران‌: دف‍ت‍ر پژوهش‌های‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌ ک‍م‍ی‍س‍ی‍ون‌ م‍ل‍ی‌ ی‍ون‍س‍ک‍و در ای‍ران.
شیر‌محمدی، اصغر (1385). تعزیه‌نامه: با تاکید بر تشخیص ردیف‌های آوازی ایران. تهران: آوای نور.
صالح‌پور، اردشیر (1385).‏ بنفشه‌های سوگوار: پژوهشی در انطباق نسخ مجالس شبیه‌خوانی ظهر عاشورا. تهران: انتشارات حوا.
ص‍ال‍ح‍ی‌ راد، حسن (1380). م‍ج‍ال‍س‌ ت‍ع‍زی‍ه‌. چاپ دوم. تهران: انتشارات سروش.
عرفان، حیدر (1379). ت‍ع‍زی‍ه‌ در اس‍ت‍ان‌ ب‍وش‍ه‍ر. شیراز: نوید شیراز.
عزیزی، محمود (1387). تعزیه از نگاه مستشرقان. تهران: موسسه تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری (متن) فرهنگستان هنر.
عزیزی، محمود (1385). همسرایی مختار و حر. تهران: انتشارات انجمن نمایش.
عناصری، جابر (1382). س‍ل‍طان‌ ک‍رب‍لا: ش‍رح‌ واق‍ع‍ه‌ ع‍اش‍ورا و آی‍ی‍ن‌ه‍ای‌ س‍وگ‍واری‌ اب‍اع‍ب‍دال‍ل‍ه‌ ال‍ح‍س‍ی‍ن‌(ع‌) در ای‍ران. تهران: زرین و سیمین.
‌عناصری، جابر (1381). جنگ تعزیه از مدینه، تا مدینه: مجموعه چهل مجلس شبیه خوانی. تهران نشر کیومرث.
عناصری، جابر (1366). درآم‍دی‌ ب‍ر ن‍م‍ای‍ش‌ و ن‍ی‍ای‍ش‌ در ای‍ران. تهران: ب‍خ‍ش‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌ ج‍ه‍اد دان‍ش‍گ‍اه‍ی‌.
ع‍ن‍اص‍ری، جابر (1365). ‌ت‍ع‍زی‍ه‌: ن‍م‍ای‍ش‌ م‍ص‍ی‍ب‍ت. تهران بخش فرهنگی جهاد دانشگاهی.
كاظمی سمانه، (1387). ميرعزا كاشانی در قلمرو تعزيه. تهران: سوره مهر.
گلی زواره، غلامرضا (1382). از م‍رث‍ی‍ه‌ ت‍ا ت‍ع‍زی‍ه‌: ب‍ررس‍ی‌ه‍ای‍ی‌ درب‍اره‌ چ‍گ‍ون‍گ‍ی‌ ش‍ک‍ل‌گ‍ی‍ری‌ ت‍ع‍زی‍ه‌ و ت‍ج‍زی‍ه‌ و ت‍ح‍ل‍ی‍ل‌ ن‍س‍خ‍ه‌ه‍ای‌ آن‌ ب‍ه‌ه‍م‍راه‌ ن‍م‍ون‍ه‌ه‍ای‍ی‌ از اش‍ع‍ار. قم: انتشارات ح‍س‍ن‍ی‍ن‌.
گلی زواره، غلامرضا (1379). ک‍ن‍دوک‍اوی‌ در ت‍ع‍زی‍ه‌ و ت‍ع‍زی‍ه‌خ‍وان‍ی. قم: نشر مهراس.
‌گلی زواره، غلامرضا (1375). ارزی‍اب‍ی‌ س‍وگ‍واری‌ه‍ای‌ ن‍م‍ای‍ش‍ی. تهران:‌ م‍رک‍ز چ‍اپ‌ و ن‍ش‍ر س‍ازم‍ان‌ ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات‌ اس‍لام‍ی‌. 

فتحعلی‌بیگی، داود و دریایی، مهدی (1388). تعزیه‌های رضوی. تهران انتشارات نمایش.
فتحعلی‌بیگی، داود (1386). تعبیه: مجالس شبیه‌خوانی. ویرایش هوشنگ هیهاوند. تهران: انتشارات نمایش.
فتحعلی‌بیگی، داود و فیاض، هاشم (1382). دفتر تعزیه: جلد 1 و 2. تهران: انتشارات انجمن نمایش.
فتحعلی‌بیگی، داود (1382). جنگ تعزیه حضرت زینب. تهران: انتشارات نمایش.
فتحعلی‌بیگی، داود و ناصربخت، محمدحسین (1378). م‍ج‍م‍وع‍ه‌ م‍ج‍ال‍س‌ تعزیه ت‍ول‍د ام‍ام‌ ح‍س‍ی‍ن‌(ع‌) وداع‌ م‍دی‍ن‍ه‌ و ح‍ج‌ ب‍دل‌ ب‍ه‌ ع‍م‍ره. تهران: انتشارات نمایش.
فخاری، حسن (1387). رهگذر عشق: مجالس تعزیه. تهران: سوره مهر.
فیاض، هاشم (1380). دفتر تعزیه: جلد 5. تهران: انتشارات نمایش.
قاسمخان، علیرضا. (1386). شبيه و آينه: مجموعه عكس‌هاي تعزيه ايران در دوره قاجار. تهران: روزنه.
محجوب، محمدجعفر (1355). جنگ شهادت: مجموعه 33 مجلس تعزیه. شیراز: انتشارات سازمان جشن هنر شیراز.
محمدزاده‌هروی مهتاب (1391). محرم در سرزمين‌های اسلامی. تهران: نورمحبت.
م‍ظل‍وم‌زاده، م‍ح‍م‍دم‍ه‍دی (1382). ‌س‍ی‍ر ت‍اری‍خ‍ی‌ ت‍ع‍زی‍ه‌ در ک‍ازرون. ت‍ه‍ران‌: ص‍دا و س‍ی‍م‍ای‌ ج‍م‍ه‍وری‌ اس‍لام‍ی‌ ای‍ران‌، م‍رک‍ز ت‍ح‍ق‍ی‍ق‍ات‌، م‍طال‍ع‍ات‌ و س‍ن‍ج‍ش‌ ب‍رن‍ام‍ه‌ای.
مشايخی ابراهيم (1393). دو قرن و نيم تعزيه در جزيره خارک. تهران: آخرین منجی.
م‍ل‍ک‌پ‍ور، جمشید (1366). س‍ی‍ر ت‍ح‍ول‌ م‍ض‍ام‍ی‍ن‌ در ش‍ب‍ی‍ه‌خ‍وان‍ی‌: ه‍م‍راه‌ ب‍ا م‍ج‍ال‍س‌ ق‍رب‍ان‍ی‌ ک‍ردن‌ اس‍م‍ع‍ی‍ل‌ در راه‌ خ‍دا، ش‍ه‍ادت‌ ام‍ام‌ ح‍س‍ی‍ن‌(ع‌)، ام‍ی‍ر ت‍ی‍م‍ور و وال‍ی‌ ش‍ام‌، م‍ال‍ی‍ات‌ گ‍رف‍ت‍ن‌ ج‍ن‍اب‌ م‍ع‍ی‍ن‌ال‍ب‍ک‍ا. تهران: بخش فرهنگی جهاد دانشگاهی.
میرشکاری، علیرضا (1382). نسخه و نسخه‌نویسی تعزیه در میناب. بوشهر: نشر شروع.
ناصربخت، محمد حسین (1388). مجالس تعزیه منسوب به میرانجم. تهران: انتشارات نمایش.
ناصربخت، محمدحسین (1386). تاثیر ادبیات ایران‌زمین بر مجالس شبیه‌خوانی. تهران: پرسمان.
ناصربخت، محمدحسین (1379). نقش‌پوشی در شبیه‌خوانی. تهران: انتشارات انجمن نمایش.
نجفی‌ثانی نوقابی، زینب (1387). در مسلخ عشق: شرح تفصیلی مراسم تعزیه‌خوانی روز عاشورا. مشهد: مهرصفا.
ن‍ص‍ری‌ اش‍رف‍ی، جهانگیر‌ (1381). ‌ق‍ق‍ن‍وس‌: پ‍ی‍ش‌خ‍وان‍ی‌ه‍ا، ن‍وح‍ه‌ه‍ا، گ‍وش‍ه‌ه‍ا و م‍رث‍ی‍ه‌ه‍ا در ت‍ع‍زی‍ه‌‌ ن‍واح‍ی‌ ای‍ران. تهران: سوره مهر.
وثوقی، علی اکبر (1386). تعزیه‌خوانی در شهرستان سیرجان. کرمان: انتشارات مرکز کرمان‌شناسی.
همایونی، صادق (1380). ت‍ع‍زی‍ه‌ در ای‍ران. چاپ دوم. شیراز: نوید شیراز.
همایونی، صادق (1377). شیراز خاستگاه تعذیه. شیراز: بنیاد فارس شناسی.
همایونی‏‫‏‏، صادق (1353). ت‍ع‍زی‍ه‌ و ت‍ع‍زی‍ه‌خ‍وان‍ی‌. شیراز: انتشارات جشن هنر شیراز.
ه‍ن‍ری، مرتضی (1381). ت‍ع‍زی‍ه‌ در خ‍ور. ت‍ه‍ران‌: انتشارات اطلاع‍ات‌.