خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)- زنده‌ياد علي سامي (فرزند شادروان آقا بزرگ سامی) باستانشناس نامدار ايران، در سال 1289 خورشيدي در شهر شيراز زاده شد. در سال 1310 تحصيلات پايه‌اي را به پايان برد و با عنوان دبير تاريخ و ادبيات فارسي در دبيرستان‌هاي زادگاهش به تدريس سرگرم شد. چندي بعد در سال 1313 مديريت چند دبيرستان را برعهده گرفت و اندكي بعد تصدي تعميرات ابنيه تاريخي شيراز و كارپردازي اداره فرهنگ فارس را پذيرفت. 

در همين سمت اداري بود كه مسئوليت نظارت بر ساختمان آرامگاه جديد حافظ و تعمير و تجهيز موزه پارس و همچنين آغاز تعميرات اساسي مسجد عتيق را عهده‌دار شد. خدمات علمي اين ساليان او سبب شد كه در سال 1317 از سوي وزارت فرهنگ وقت، به اخذ مدال علمي درجه يك نايل شود. 

علي سامي از سال 1318 حفاري در پاسارگاد و تپه‌هاي ماقبل تاريخ مرودشت را آغاز كرد. اين كاوش‌ها تا سال 1336 ادامه يافت. در طي اين مدت طولاني خدمت و تصدي او در تخت جمشيد، از يك طرف موفق به كشف آثار نهفته زيادي از كاخ‌هاي متعدد و وسيع تخت جمشيد شد و قسمت‌هاي زيادي از ديوارها و ابنيه آنجا و حتي آثار مهم چندي هم از آن‌چه در پايين صفه تخت جمشيد در دل خاك پنهان بود كشف كرد و از طرف ديگر موفقيت‌هاي شايان تحسيني در راه حفظ و نگاهباني آثار كشف شده به‌دست آورد. 

«تاريخ پيدايش خط و تحول آن در شرق باستان» نخستین کتاب سامی

او نخستين گزارش كاوش‌هاي علمي پاسارگاد را در سال 1329 منتشر كرد. يك سال پيش از آن نيز در حالي كه دبيري انجمن آثار ملي استان فارس را بر وظايف اداري خود افزوده بود، نشان سپاس وزارت فرهنگ را دريافت داشت.

نخستين كتاب علي سامي در سال 1329 منتشر شد. اين كتاب «تاريخ پيدايش خط و تحول آن در شرق باستان» نام داشت. يك سال بعد نيز موفق شد كتاب ديگري به نام «پاسارگاد يا قديمي‌ترين پايتخت ايران» را چاپ و منتشر كند. خدمات گرانبهاي باستانشناسي سامي با چاپ «گزارش‌هاي باستان‌شناسي» در سال 1331، از او چهره‌اي كوشا و دوستدار ميراث فرهنگي ايران ساخته بود. اين گزارش شامل توضيح و بررسي كاوش‌هاي دوازده ساله بنگاه علمي تخت جمشيد و پاسارگاد و تپه‌هاي ماقبل تاريخ مرودشت بود. 

در همين ساليان دو مقاله باستانشناسي علي سامي با نام‌هاي «كاخ آپادانا» و «پارس در عهد باستاني» در مجله اطلاعات ماهانه و نشريه كانون دانش پارس در دسترس علاقه‌مندان اين گونه مباحث قرار گرفت. در سال 1332 او به عضويت كنگره جهاني خاورشناسان درآمد و كتاب «شرح آثار باستاني تخت جمشيد» او به زبان انگليسي منتشر شد. سامي اين كتاب را در سال 1335 با همكاري استاد محمدتقي مصطفوي چاپ كرده بود. 

پس از آن از او براي تدريس تمدن هخامنشي و ساساني در دانشكده ادبيات دانشگاه شيراز دعوت شد. اين همكاري تا سال 1342 ادامه يافت. در سال 1336 نيز رياست اداره باستان‌شناسي فارس را پذيرفت و ضمن انجام وظايف اداري، به تحقيق و جست‌وجو در منابع تاريخي و باستان‌شناسي پرداخت. دستاورد علمي جست‌وجوهاي او كتاب ديگري به نام «تاريخ شيراز و شرح آثار تاريخي آن» در سال 1337 بود. در همين سال به عضويت شوراي انتشارات دانشگاه شيراز درآمد. 
زنده‌یاد سامي جلد چهارم گزارش‌هاي باستانشناسي را در سال 1338 منتشر كرد. اين گزارش حاوي كاوش‌هاي هشت ساله تخت جمشيد و پاسارگاد بود. كتاب «تمدن هخامنشي» (جلد اول 1341) و «تمدن ساساني» (1342) را نيز با سختکوشي و تحقيق پيوسته عرضه كرد و يكسال پس از آن جلد دوم «تمدن هخامنشي» را كه از مهم‌ترين تاليفات اوست، در دسترس جامعه علمي ايران گذاشت. 

اهمیت «سنگ نبشته بيستون» و «شرح آثار تاريخي شاپور كازرون»

اين باستانشناس در سال 1343 راهي مونيخ شد تا در كنگره جهاني خاورشناسان شركت كند. پس از بازگشت ضمن انجام كارهاي علمي و دانشگاهي، چندين سخنراني در راديو فارس ايراد كرد و به تشريح و بررسي تاريخ فارس و فرهنگ و هنر ايران پرداخت. در اين ساليان مقالات پژوهشي فراواني از او منتشر شد. مقاله «سنگ نبشته بيستون» او و نيز جستار «شرح آثار تاريخي شاپور كازرون» از اهميت بسزايي برخوردار بودند. 

علي سامي در سال 1347 به شوروي (سابق) سفر كرد تا به ايراد سخنراني در كنگره خاورشناسان آسياي ميانه در شهر دوشنبه تاجيكستان بپردازد. عنوان سخنراني او «كوشان يكي از استان‌هاي تابعه ايران ساساني» بود، در اين كنگره او نایب رئيس جلسات بود. در بازگشت از سفرهاي تحقيقي خود، توانست كتاب «پارسه» را منتشر كند (1348). اين كتاب هنوز هم يكي از مهم‌ترين راهنماي بناها و ابنيه تخت جمشيد است. سال بعد او باز به خارج از كشور، و اين بار به فرانسه، سفر كرد تا در كنگره بين‌المللي قلم شركت كند. سفر به شهر لنينگراد شوروي و ايراد سخنراني درباره فرهنگ باستاني ايران (1350) از ديگر فعاليت‌هاي علمي اوست. 

علي سامي در همين سال از خدمات دولتي بازنشسته شد و همه كوشش خود را صرف نوشتن مقالات تحقيقي كرد. از اين زمان تا پايان زندگي‌، جستارهاي گرانبها و پژوهشگرانه‌اي از او چاپ شد. مقاله‌هاي «سير دانش و فرهنگ ايران در ادوار مختلفه بعد از اسلام»، «سكه‌هاي شاهان آل اينجو و آل مظفر در فارس»، «خزانه‌هاي شاهنشاهي هخامنشي»، «همبستگي هنري شيراز و تبريز»، «سنگ نبشته خشايارشا»، «تاثير دانش هخامنشي در دانش يوناني» و بسياري ديگر، نموداري از كوشش‌هاي علمي اوست. اين مقالات در مجله‌هاي علمي معتبري همچون «هنر و مردم»، «بررسي‌هاي تاريخي» و «هوخت» انتشار مي‌يافت. 


دیدگاه عليرضا شاپور شهبازي درباره‌ کتاب قديمی‌ترين پايتخت شاهنشاهی ايران

شادروان دکتر عليرضا شاپور شهبازي، باستان‌شناس و تاريخ‌پژوه درباره‌ کتاب پاسارگارد يا قديمی‌ترين پايتخت شاهنشاهی ايران مي‌گويد: اين كتاب شامل مطالب بسيار مهمي در باب پاسارگاد و آثار هنري آن است. دليل اين امر دسترسي مولف به آثار و ذوق سرشار او براي خواندن بود. در نتيجه کتاب پاسارگاد سامي هم مشمول مطالب دست اول درباره‌ کاوش‌هاي شخصي او در محوطه‌ کاخ‌ها، باغ شاهي و تعميراتي است که در جاهاي مختلف کرده است و هم بيان آثار قبل از تاريخ آن خطه (به ويژه «تل نخودي») و آثار بعدي (به خصوص بناهاي اسلامي) و بدين خاطر جامعيت خاصي دارد. ترجمه‌ انگليسي اين کتاب توسط «رالف نُرمن شارپ» به سال ۱۳۳۶ خورشيدي/ ۱۹۳۵ ميلادي باعث شد که اين اثر گرانبها در دست همه‌ محققان بعدي قرار گيرد. نقشه‌هاي آثار موجود در اين کتاب بسيار سودمند است. 

سامي جلد نخست كتاب «روزها و يادها» را، كه شامل خاطرات و يادمان‌هاي او بود، در سال 1360 و جلد دوم آن را به فاصله دو سال بعد منتشر كرد. آخرين كتاب او نيز در سال 1365 با نام «نقش ايران در فرهنگ اسلامي» چاپ شد. سرانجام اين باستانشناس برجسته ايراني در روز 22 مرداد 1368 درگذشت و به سراي جاويد شتافت. شادروان علي سامي را به داشتن فضيلت‌هاي اخلاقي و دلبستگي به فرهنگ ايران ستوده‌اند و او را از مفاخر باستان‌شناسي ايران دانسته‌اند. دوسال پس از درگذشت او شماري از دانشمندان ايراني مقالاتي را در ستايش و يادآوري نام او در 2 جلد كتاب «نامگاني» به كوشش دكتر محمود طاووسي منتشركردند. 

«پاسارگارد يا قديمي‌ترين پايتخت کشور ايران»، «آرامگاه کوروش بزرگ»، «آرامگاه داريوش بزرگ در نقش رستم»، «تمدن هخامنشي»، «بافندگي و بافته‌هاي ايراني از دوران کهن (دو جلد)»، «حفر ترعه سوئز توسط داريوش کبير و کتيبه ميخي آن»، «دادرسي و قضاوت در کشورهاي باستاني خاور زمين»، «دادرسي و قضاوت در ايران باستان عهد هخامنشي»، «تمدن ساساني»، «ادبيات و شعر و تاريخ‌نويسي در عهد ساساني (دو جلد)»، «پزشکي ايران در عهد ساساني»، «موسيقي ايران ۱: از دوران کهن تا عهد هخامنشي»، «موسيقي ايران ۲: عهد ساساني»، «تاثير موسيقي ايران در موسيقي عهد اسلامي (دو جلد)»، «دانش‌هاي ايراني در عهد ساساني و تاثير آن در علوم و تمدن دوره‌ اسلامي»، «سير فرهنگ ايران در قرون اول و دوم هجري و تاثير آن در تمدن اسلامي» و «نقش ايران در فرهنگ اسلامي» از جمله كتاب‌هاي اين باستانشناس ارزشمند است. 

كارنامه تاريخي ايران باستان حاصل سال‌ها تلاش و تحقيق ارزشمند اوست و كتاب‌هاي فراوان و با ارزشي كه هر يك از آن‌ها گنجينه‌اي براي شناخت پيشينه فرهنگي ايران است، ارزش اين آثار را دوچندان مي‌كند. سامي در طول زندگي علمي خود آثار گرانبهايي در زمينه تاريخ ايران باستان از خود به يادگار گذاشته است و هركه بخواهد در تاريخ، تمدن و فرهنگ ايران باستان اين مرز و بوم كاري انجام دهد ناگزير است تا از اين آثار بهره جويد و اين خود بهترين راه براي زنده نگاه داشتن ياد آن بزرگمرد است.