به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) نشست بررسی سفرنامه‌های تاریخی (جشنواره سفرنگاری ناصرخسرو) یکشنبه 12 مرداد در سالن اجتماعات کتابخانه و موزه ملی ملک با سخنراني دکتر گودرز رشتیانی درباره «گزارش ابن فضلان از سرزمین‌های شمالی» و دکتر محسن جعفری مذهب درباره «نكاتي درباره سفرنامه ناصرخسرو» برگزار شد.

«سفرنامه ناصرخسرو»؛ گنج هزار ساله ایرانیان است

جعفري‌مذهب با اشاره به برخي نكات مغفول «سفرنامه ناصر خسرو» عنوان کرد: در ابتدا كسي سفرنامه نمي‌نوشت و دانشمنداني كه دنبال کسب احاديث اسلامي در شهرهاي اسلامي مي‌گشتند اخباري از افراد ناقل حديث و محيط اطراف آنان به دست آوردند و كم كم برخي خاطرات سفر و مصائب آن در خلال كتب احاديث، تراجم و كتابنامه‌ها جمع‌آوری شد. نمونه خوب آن دو كتاب ارزشمند ياقوت حموي يعني «معجم البلدان» و «معجم الادبا» است. شايد براي شما جالب باشد كه پيش از ذكر نام شهر كنوني تهران و توابعي چون قصران و تجريش و طرشت و... در متون سده ششم هجري به بعد سمعاني از عالمي زيدي ياد مي‌كند كه در ونك مي‌زيست و دكان او محل گردآمدن دانشمندان و محدثان بود و سمعاني خود به آن‌جا رفته بود اما اين خاطرات سفر در ميان انبوه اطلاعات كتاب «الانساب» او پنهان مانده است.

وی با شرح اهمیت «سفرنامه ناصرخسرو» افزود: به هرصورت ظاهرا ناصرخسرو نخستين كسي است كه خاطرات مسافرت خود را آگاهانه در قالب سفرنامه نوشته و براي ما به‌جاي نهاده است. اين‌كه در «سفرنامه ناصر خسرو» چه مطالبي آمده بايد بخوانيد و بدانيد اما آن‌چه اكنون براي من مهم است اين است كه به هزاره آغاز سفر ناصر خسرو نزديك می‌شويم و بايد قدر اين كتاب را از این نظر‌ها بدانيم. اول این‌که از آنجا كه كمتر كتاب فارسي هزار ساله داريم بهتر است قدر اين گنج هزارساله را بهتر بدانيم.

جعفری مذهب افزود: از چند سال پيش، فعاليت‌هاي موازي و ناهماهنگي براي پيشواز از اين آغاز هزاره شروع شده كه بايد محترم شمرده شده و سعي در يكسان‌سازي آن هم نكنيم و اين نشان‌دهنده حضور هميشگي قدرداران فرهنگ ايراني است.

وی ادامه داد: طرحي كه براي هزاره سفرنامه داده‌ام در جريان اجراست و بخش‌هايي از آن در همايش هزاره ناصرخسرو كه در زمستان امسال در دانشگاه شهيد بهشتي انجام خواهد شد به ظهور خواهد رسيد.

جعفری مذهب عنوان کرد: اعتقاد دارم جامعه ما اكنون در برابر الگوهاي گردشگري غربي (ماركوپولو)، عربي (ابن بطوطه)، تركي (اوليا چلبي) بايد الگويي ايراني داشته باشد و سفرنامه ناصرخسرو مناسب‌ترين است.

وی افزود: چند روز پيش طرح ضرورت تأسيس شبكه تلويزيوني گردشگري ناصرخسرو را منتشر كردم تا تلنگري به بي تفاوتي ما در از دست دادن الگوهاي هويتي ايراني باشد.

انگیزه‌های سیاسی؛ جرقه نوشتن «سفرنامه ابن فضلان»

دكتر گودرز رشتياني نیز با اشاره به سفرنامه كم حجم و پر محتواي ابن فضلان از سرزمين‌هاي شمالي درياي مازندران و نخستين اطلاعات از اسلاوها اظهار کرد: سفرنامه‌نويسي محصول دوره آرامش اقتصادي و افزاينده رشد علمي است. ابن فضلان انگيزه سفر خود را درخواست شاه روس‌ها (صقالبه) از خليفه براي ارسال دانشمندان اسلامي براي آشنا ساختن اسلاوها با آئين اسلام و ماموريت خليفه به او براي انجام اين كار ذکر کرده است اما شايد انگيزه‌هاي سياسي شناخت سرزمين‌هاي شمالي براي اتحاد احتمالي براي مقابله با دشمن مشترك يعني خاقان خزر باشد كه در شمال درياي مازندران و درياي سياه قدرتي فراوان به هم زده بود.

وی افزود: ممكن است برخي اخبار او از ديگران شنيده و نقل شده باشد و ممكن است تا محل شهر غازان كنوني نرفته باشد و نيز اخبار خاقان خزر را از ديگران شنيده باشد. اطلاعات جامعه‌شناختي اين اثر فراوان و گاه منحصر به فرد است. به هرصورت تنها نسخه اين سفرنامه كه در كتابخانه آستان قدس رضوي توسط دانشمند ترك احمد زكي وليدي طوغان كشف و منتشر شد جزو نخستين آثار مورد توجه اروپاييان درباره آغاز تاريخ حكومت اسلاوي كيف است.

این پژوهشگر تاریخ و نسخه‌شناس ادامه داد: تحقيقات ديگران درباره اين اثر مهم، به مراتب بيشتر است. مسعودي و ابن حوقل استفاده فراوان از اين كتاب كرده و نامي از ابن فضلان نبرده‌اند اما ياقوت حموي با ذكر نام، از اطلاعات او درباره سرزمين‌هاي شمالي فراوان بهره برده است. شايد سفرنامه حاضر افتادگي‌هايي داشته باشد كه بتوان از «معجم البلدان» ياقوت حموي بازسازي كرد.