خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - سوم اردیبشهت‌ماه، مصادف با روز بزرگداشت بهاءالدین محمد‌بن حسین عاملی، معروف به «شیخ بهایی» است. وی دانشمند نامدار قرن دهم و یازدهم هجری است که در فلسفه، منطق، هیئت و ریاضیات تبحر داشت و سرآمد دوران خود بود. ایبنا به این مناسبت با غلامرضا جمشیدنژاد اول، مدرس دانشگاه و پژوهشگر تاریخ علم و مولف کتاب«بررسی ریاضیات شیخ بهایی» گفت‌وگو کرده است.
غلامرضا جمشیدنژاد شیخ بهایی را شخصیتی جامع در علوم و فنون مختلف، معارف اسلامی و الهی معرفی کرد که آثار متعددی از او در این حوزه‌ها باقی مانده است. وی گفت: درباره زندگی شیخ بهایی کتاب‌های زیادی به رشته تحریر درآمده است که برخی از آن‌ها در همین دو یا سه سال اخیر چاپ شده‌اند. از میان این آثار می‌توان به کتاب جامع «شیخ بهایی» اثر مصطفی ذاکری اشاره کرد. این اثر مسایل عمومی زندگی شیخ بهایی، این شخصیت بزرگ علمی و فرهنگی کشورمان را دربردارد.
این مدرس دانشگاه افزود: «دیوان شیخ بهایی» اثر شادروان سعید نفیسی از دیگر آثار مرتبط با شیخ بهایی است. سعید نفیسی مقدمه جامعی برای این دیوان نگاشته که مشتمل بر شرح حال شیخ بهایی و نوآوری‌هایش است.
نقش شیخ بهایی در آموزش ریاضی
جمشیدنژاد اول در ادامه بیان کرد: شیخ بهایی در حوزه ریاضیات فعالیت‌های فراوانی انجام داده است که متاسفانه تاکنون کتاب جامعی با این موضوع ارایه نشده است. به همین دلیل به‌تازگی نگارش کتابی با عنوان «بررسی ریاضیات شیخ بهایی» را آغاز کرده‌ام. این اثر به‌صورت کامل، نقش شیخ بهایی را در آموزش ریاضی و تاریخ ریاضی بیان کرده است.
وی با بیان این‌که کتاب «خلاصة‌الحساب» از دیگر آثاری محسوب می‌شود که به قلم شیخ بهایی تالیف شده گفت: این اثر چکیده‌ای از کتاب جامع شیخ بهایی با عنوان «بحر الحساب» است. کتاب «خلاصه‌الحساب» از همان زمان حیات شیخ بهایی در حوزه‌های علمیه به‌صورت یک متن فراگیر درسی ریاضیات، نه تنها در ایران بلکه در جهان اسلام مورد استفاده قرار می‌گیرد.
این پژوهشگر افزود: در زمان حیات شیخ بهایی، شاگردان وی از جمله سعدالدین کاظمینی بر کتاب «خلاصة‌الحساب» شرح نوشته‌اند. همچنین در زمان کنونی نیز برخی شخصیت‌ها که در حوزه علمیه قم و سایر حوزه‌های علمیه در زمینه ریاضیات اسلامی فعالیت کرده‌اند، شرحی بر این اثر نوشته‌اند که بررسی آن‌ها، تاریخ ریاضیات در ایران و جهان اسلام از زمان شیخ بهایی تا زمان حاضر را بیان می‌کند.
این عضو هیات علمی پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران اظهار کرد: در کتاب «بررسی ریاضیات شیخ بهایی» که- پیش‌تر بیان کردم- نگارش آن را در دستور کار دارم، کتاب «خلاصه الحساب» را نه تنها به صورت جامع معرفی کرده‌ام، بلکه آن را به فارسی ترجمه و برخی مباحث آن‌را شرح داده‌ام. در اثر دیگری از شیخ بهایی به نام «کشکول» مسایل ریاضی، هندسی، معماهای ریاضی بیان شده‌اند که در کتاب در دست تالیفم «بررسی ریاضیات شیخ بهایی» به تشریح هر یک از آن‌ها پرداخته‌ام.
وی افزود: تاکنون مقالات متعددی با موضوع زندگینامه شیخ بهایی برای نوجوانان نگاشته‌ام که در دهه 60 در مجلات رشد جوان چاپ شده‌اند. در این مقالات چگونگی گرمایش و انرژی گرمایی و سایر فناوری‌های شیخ بهایی به‌ویژه فناوری‌های وی در حوزه محاسبات وایت‌کامپیوتر مورد بررسی قرار گرفته‌اند. کتاب «بررسی ریاضیات شیخ بهایی» برخی از این مقالات را دربرخواهد داشت.
شخصیت و زندگی شیخ بهایی هنوز جای کار دارد
جمشیدنژاد اول در پاسخ به این سوال که «آیا درباره زندگی فردی و علمی شیخ بهایی، کتاب به اندازه کافی وجود دارد؟» گفت: درباره این شخصیت بزرگ علمی و فرهنگی آثار متعددی در بازار نشر به چشم می‌خورد اما هنوز در این حوزه باید کار شود. بنابراین، لازم است مولفان و پژوهشگران تاریخ علم بیش از پیش دست به قلم شوند و درباره فناوری‌های این شخصیت کتاب‌هایی را تالیف کنند تا نسل جوان با چنین الگوی برتر کشور آشنا شوند.
این پژوهشگر تاریخ علم توضیح داد: به‌طور مثال یک نسخه خطی از یک اثر شیخ بهایی در حوزه زمین‌شناسی به نام «رساله فی تضاریس‌الارض» در کتابخانه مدرسه شهید مطهری (مدرسه عالی سپهسالار سابق) وجود دارد که متاسفانه تاکنون فردی بر این نسخه ارزشمند کار ویژه‌ای انجام نداده است. همچنین نسخه خطی دیگری با عنوان «حیل بنی موسی» در این کتابخانه موجود است که شیخ بهایی بر این اثر حواشی متعددی با خط و امضای خودش نگاشته است. این اثر به‌ویژه در حوزه مکانیک درخورد توجه است و کاربرد فراوان دارد.
عضو هیات علمی پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران با بیان این‌که شیخ بهایی در حوزه تفسیر قرآن مجید، کتابی با عنوان «عروة‌الوثقی» دارد افزود: این کتاب اثری بسیار جامع و درخور توجه است. همچنین شیخ بهایی در حوزه طهارت اهل کتاب، رساله‌ای نگاشته که مباحث پاکی و نجاست پیروان کتاب‌های آسمانی (جز قرآن مجید) را بیان و بررسی کرده است.
مورخان و پژوهشگران تاریخ علم بیشتر به آثار شیخ بپردازند
جمشیدنژاد تاکید کرد: پژوهشگران نسخه‌های خطی، مورخان علم و پژوهشگران تاریخ علم، باید چنین نسخه‌های خطی را شناسایی و تصحیح کنند. همچنین آن‌ها باید چنین آثار را به فارسی و زبان علم امروز برگردانند یا آن‌ها را در سایر علوم مورد بحث و بررسی قرار دهند.
وی در پایان گفت: همواره آثار شیخ بهایی و آثاری را که به این شخصیت پرداخته‌اند به دانشجویانم معرفی می‌کنم. آن‌ها نیز در مطالعه آن‌ها کوتاهی نمی‌کنند و به این آثار توجه دارند. امیدوارم این‌گونه آثار مورد بررسی پژوهشگران قرار بگیرند تا با کم و کیف اندیشه‌های شیخ بیشتر آشنا شویم.
خدمات علمی شیخ بهایی
در عرف مردم ایران، شیخ بهایی به مهارت در ریاضی، معماری و مهندسی معروف بوده است، چنان‌که معماری مسجد امام در اصفهان و مهندسی حصار نجف را به او نسبت می‌دهند.
در احاطه وی در مهندسی مساحی تردید نیست و بهترین نمونه که هنوز وجود دارد، تقسیم آب زاینده‌رود به محلات اصفهان و روستاهای مجاور رودخانه است.
از کارهای علمی دیگر که به بهایی نسبت می‌دهند، طرح آبگرمکن و شمع خودکار و همیشه روشن (کاربراتور) معروف به حمام شیخ بهایی و طرح‌ریزی کاریز نجف‌آباد اصفهان است که به نام قنات زرین‌کمر، یکی از بزرگ‌ترین کاریزهای ایران است.
نظر شما