به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، اگر خاطره‌نگاري را به دو نوع عمده سياسي و ادبي بخش کنيم، خاطرات سياسي نوع اصلي خاطره‌نگاري در ايران است. حال آن‌که خاطرات ادبي و فرهنگي، بن‌مايه خاطره‌نگاري در مغرب زمين است. از همين روست که خاطرات غربي بيشتر مورد توجه در نقد ادبي است و خاطرات ايراني بيشتر مورد عنايت در تاريخ‌نگاري. خاطرات یا خودنوشت‌های رجال سیاسی منبعی برای آشنایی رخدادهای هر دوران است.
آن‌چه در این گزارش سعی در پرداختن به آن داریم، خودنوشت‌های «رجال ديواني» «عصر پهلوی» است. در عصر پهلوی اول و دوم رجال سیاسی بسیاری دست به خودنوشت‌هایی زده‌اند اما آن‌چه در این‌جا مورد لحاظ قرار می‌گیرد، شاخص‌ترین و مهم‌ترین خودنوشت‌های این دوران است.
رضاخان و پسرش محمد رضا، خاطره نویسی هایی از دوران خود نداشته اند اما کتاب هایی به نام یا سفارش ایشان به طور مستقیم یا غیر مستقیم به بیان خاطرات آن دوران پرداخته است که بخش عمده آن برای تطهیر چهره و عملکردشان صورت گرفته است.
«سفرنامه خوزستان» و «سفرنامه مازندران» به قلم فرج‌الله بهرامی عنوان كتاب‌هايي است که مي‌توان آن‌ها را در زمره خاطره‌نويسي های آن دوران قرار داد. «سفرنامه خوزستان» در سال 1303 هجری خورشیدی برابر با 1924 میلادی نوشته شده است و یکی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخ صد سال گذشته ایران را دنبال می‌کند. «سفرنامه مازندران»، در سال 1305 یک سال پس از پادشاهی رضا خان نوشته شده است. آن دو سفرنامه تا اواخر پادشاهی محمدرضا شاه انتشار محدودی یافت و نایاب بود اما به مناسبت «آيین ملی بزرگداشت پادشاهی پهلوی» (1354، 1975م) از سوی مرکز پژوهش و نشر فرهنگ سیاسی دوران پهلوی بار دیگر منتشر شدند. كتاب «ی‍ادداش‍ت‌ه‍ای رضاشاه ک‍ب‍ی‍ر در زم‍ان ری‍است ال‍وزرايی و ف‍رماندهی ک‍ل ق‍وا» نيز به كوشش «علی‌البصری» (نويسنده و محقق عرب‌زبان عراقي)، گردآوري و تنظيم و با ترجمه و تحقيق شهرام ک‍ری‍م‍ل‍و از سوي ستاد بزرگ ارتشتاران منتشر شده است.
محمدرضا شاه پهلوی، دومین شاه سلسله پهلوی و پادشاه مخلوع و فراری ایران (۲۵ شهریور ۱۳۲۰ – ۲۲ بهمن ۱۳۵۷) بود. «ماموریت برای وطنم» نام کتابی به نام وي است كه به نوعی به بيان خاطراتش مي‌پردازد. وی در این کتاب تلاش می کند به زعم خود به بخش‌هایی از انتقاداتی که مردم، انقلابیون و مخالفین رژیمش مطرح می کنند پاسخ دهد. البته عبدالله شهبازی، مورخ ایرانی معتقد است که این کتاب نوشته «شجاع‌الدین شفا» است که به نام محمدرضا پهلوی به چاپ رسیده است.
يكي ديگر از مهم‌ترين خودنوشت‌هاي رجال اين دوران با عنوان «خاطرات سياسي فرخ» نوشته سیدمهدی فرخ (۱۲۶۵-۱۳۵۲) ملقب به متین‌السلطنه و بعد معتصم‌السلطنه، دولتمرد ایرانی اواخر دوره قاجار و دوره پهلوی است. او نزدیک به نیم قرن مشاغل و مقامات مختلف حکومتی و سیاسی داشت. هفت مرتبه استاندار و پنج نوبت وزیر و سه دوره سناتور و دو دوره نماینده مجلس و دو دفعه سفیرکبیر بوده است. فرخ در اواخر عمر به انتشار خاطرات زندگانی سیاسی خود در مجله «سپید و سیاه» پرداخت که بعدها به صورت کتابی منتشر شد. وي در كتاب خود، تاريخ پنجاه ساله معاصر را به همراه تصاوير تاريخي به تصویر می‌کشد.
«خاطرات اللهیار صالح»، عنوان كتاب ديگري در اين زمينه است كه از سوي صالح آراني (مشهور به اللهيار صالح)، يكي از رجال سياسي ايران نوشته شده است كه درباره او كمتر گفته و شنيده شده است. اين كتاب به اهتمام مرتضی مشیر گردآوري شده است. وي در دوران سلطنت رضاشاه و دهه 1320 و 1330 مناصب سياسي، اقتصادي و قضايي گوناگوني داشته است و در حوزه اقتصادي در سال 1321 به منصب وزارت دارايي (در دولت قوام‌السلطنه) رسيد، در سال 1324 عضو شوراي عالي اقتصاد بود و در سال 1330 رياست هيات مختلط خلع يد از شركت نفت بود.
دقت در خاطرات اللهيار صالح چند نكته را براي خواننده اين خاطره به ذهن مي‌آورد. نكته نخست، بي‌اطلاعي شاه مملكت ايران از كم و كيف اداره وزارتخانه‌ها و از طرف ديگر نشان دادن اقتدار بيهوده شاهي است كه تصور مي‌كند همه اطلاعات كشور را به‌طور كامل در اختيار او مي‌گذارند. نكته دوم اين است كه وزير يك كشور براي اداره بخشي از اقتصاد تنها به اين مي‌انديشد كه در برابر قدرت نخست كشور پاسخگو باشد.
«خاطرات و خطرات» کتابی است شامل خاطرات و شرح زندگانی مهدی‌قلی هدایت (مخبرالسلطنه) از رجال اواخر دوران قاجار تا اوایل دوران پهلوی که به نثر نوشته شده است. وقایع این کتاب از آن جهت که نویسنده پنجاه سال در صحنه سیاسی ایران حاضر بوده، مدتی به عنوان ريیس‌الوزرا کار کرده و در کابینه‌های متعددی شرکت داشته است، مهم است. روایت تاریخی کتاب ۲۱ مهر ۱۳۲۹ خورشیدی پایان می‌پذیرد. وي یکی از رجال مهم تاریخ معاصر ایران است که زمانه شش پادشاه - از اواسط سلطنت ناصرالدین شاه تا اواسط سلطنت محمد رضا شاه پهلوی - را درک كرده است.
«خاطرات و اسناد سپهبد رزم‌آرا» نوشتاري از علی رزم‌آرا، نخست‌وزیر ایران در سال ۱۳۲۹ است. وي كه از سال‌هاي پاياني دوره قاجار و به ويژه در خلال تشكيل ارتش نوين ايران در سال‌هاي نخست دهه 1300شمسي تا توسعه اقتدار و گستره سازماني آن در دو دهه بعد به صورتي پيوسته درگير خدمات نظامي بود، با پيش آمد يك دوره كوتاه بركناري و خانه‌نشيني در سال 1324ش، فرصتي به دست آورد تا پيش از درگيري مجدد در مجموعه‌اي از ديگر خدمات نظامي و فعاليت‌هاي سياسي به ثبت گوشه‌هايي از سرگذشت خود اقدام كند. در اين كتاب علاوه بر اين خاطرات، مجموعه‌اي از اسناد و تصاوير مربوط درج شده است.
محمدعلي فروغي، يكي ديگر از رجال اين دوران است كه اهتمام به نوشتن خاطرات خود كرده است. وي مترجم، روزنامه‌نگار، سیاستمدار، دیپلمات، نماینده مجلس، وزیر و نخست‌وزیر ایرانی بود و دوران سياسي خود را در سه دوره قاجار، پهلوي اول و دوم گذراند و نخستین و آخرین نخست‌وزیر رضاخان بود. كتاب «يادداشت‌هاي روزانه از محمدعلي فروغي» كه به كوشش ايرج افشار گردآوري شده است، يادداشت‌هاي روزانه فروغي را از 26 شوال 1321 تا تاريخ 28 ربيع الاول سال 1332 هجري قمري دربردارد. اغلب اين يادداشت‌ها كه 151 مورد است، بيشتر جنبه اجتماعي ـ فرهنگي داشته و در درجه دوم جنبه سياسي دارند. نزديك هفت دهه پس از درگذشت فروغی، يادداشت‌هاي وي كه حتي فرزندانش نيز از وجود آن‌ها بي‌اطلاع بودند، منتشر شد.
كتاب «خاطرات محمود فروغي» نوشته فرزند محمدعلي فروغي، كتاب ديگري در اين زمينه است كه در قالب گفت‌وگو و در مجموعه تاريخ شفاهي ايران به چاپ رسيده است. بخشي از خاطرات فروغي مربوط به دوران رضاشاه و نخست وزيري پدرش است و بخش اصلي خاطرات نيز دوران خدمت خود او در وزارت خارجه را در برمي‌گيرد. محمود فروغي كه فارغ‌التحصيل دانشكده حقوق و علوم سياسي از دانشگاه تهران بود، در دوران خدمت خود مشاغلي چون سركنسولي ايران در نيويورك، سفير ايران در برزيل، سوييس، آمريكا، افغانستان، معاون وزارت امور خارجه و كفيل وزارت امور خارجه را بر عهده داشت. از جمله مسايل مهمي كه محمود فروغي در اين گفت‌وگو به آن‌ها اشاره كرده، عبارتند از: كودتاي سوم اسفند 1299، كشف حجاب و رويداد مسجد گوهرشاد، سوم شهريور 1320 و اشغال ايران از سوي روس و انگليس، خاطرات دوران سفارت در كشورهاي مختلف، روابط ايران با شوروي (سابق) و آمريكا، مساله رودخانه هيرمند ميان ايران و افغانستان، علل وقوع انقلاب اسلامي و مطالبي درباره برخي چهره‌هاي سياسي دوران پهلوي.
و اين فهرست ادامه دارد...
نظر شما