به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، نشست «خدمات دورفر به ایرانشناسی» به‌مناسبت دهمین سال درگذشت «گرهارد دورفر» ایرانشناس و ترک‌شناس آلمانی به‌همت سرای ایرانشناسی و با سخنرانی محسن جعفری‌مذهب، عضو هیات علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و علی‌اصغر جمراسی، پژوهشگر زبان و فرهنگ خلج، شنبه (7 دی‌ماه) در سرای اهل قلم موسسه خانه کتاب برگزار شد. 

جمراسی در این نشست با بیان این‌که خلج یا خلجستان از بخش‌های ناشناخته است، اظهار کرد: خلجستان، بخشی از قم تا فراهان را دربرمی‌گیرد و شامل روستاهای پراکنده‌ای است که بر اساس آمار دورفر، شامل 47 روستا می‌شود و برپایه آن‌چه شمارش کرده‌ام، 60 روستا را دربردارد که نام آن‌ها را در شعری در کتاب «قارشوبالوققاسلام» به‌چاپ رسانده‌ام. خلج نامی ناشناخته مانده و بر پایه پژوهش‌های دورفر این زبان دوباره احیا شد.

این پژوهشگر فرهنگ خلج با اشاره به چگونگی ورودش به پژوهش‌های زبان خلجی گفت: سال 1343 در تلخاب از توابع شهرستان فراهان به‌دنیا آمدم و برای ادامه تحصیل در مقطع دبیرستان به قم رفتم. در رشته علوم سیاسی تحصیل کردم و پس از آن در دانشگاه امام صادق(ع) الهیات خواندم. پس از آن در سال‌های 1385 و 1386 با نوشته‌های «گرهارد دورفر» آشنا شدم که درباره زبان خلجی، از زبان‌های آلتایی و قدیمی‌ترین شاخه از زبان ترکی پژوهش می‌کرد. وی با معرفی ترک‌های خلج و عناصر ترکی و مغولی خدمت بزرگی برای آن‌ها انجام داد. در کتاب چهار جلدی وی، دوهزار و 136 واژه آمده که 409 کلمه مغولی در زبان فارسی و یک‌هزار و 728 لغت ترکی را شناسایی کرده است.

وی افزود: ورود دورفر به این حوزه به‌دلیل درخواست موسسه زبانشناسی آلمان برای تدوین مقاله‌ای با موضوع ترک‌های افغانستان و ایران بود. وی به مقاله محمد مقدم‌تبریزی دسترسی پیدا کرد که اطلاعاتی جزیی درباره این زبان داشت. مقاله دیگری که درباره این بخش نوشته شده، اثر «مینورسکی» در 1917 به‌شمار می‌رفت. دورفر در سال 1968 به‌مدت یک‌ماه همراه با سه نفر از شاگردانش به‌ایران آمد. کتاب «ماتریال خلج» حاصل سفر وی به ایران است که در سال 1971 منتشر شد. در این کتاب دستور زبان و فرهنگ لغت خلجی را به آلمانی نوشت که به انگلیسی و فارسی ترجمه نشده است. 

جمراسی با اشاره به این‌که امروزه بین 18 تا 22 هزار نفر به زبان خلجی حرف می‌زنند، اظهار کرد: «عروسی ترکان باستان و جای پای ترک‌های باستان» و «آموزش زبان مادری به کودکان خلج و انقراض زبان مادری» از مقاله‌هایی به‌شمار می‌روند که در این حوزه نوشته‌ام. خلجی و ترکی یکی هستند اما خلجی از زبان‌های پیش ترکی و مربوط به قرن هفتم هجری‌قمری است در حالی که ترک‌ها در قرن دوازدهم به ایران آمدند. 

دیگر کتاب‌هایم را منتشر نمی‌کنم!
این پژوهشگر زبان خلجی با بیان این‌که به زبان و شناسایی آن بی‌توجهی شده، افزود: کتاب «تولكو ماتالی (ترجمه خلجی ثعلبیه میرزا محمدباقرخلخالی)» یا دیگر کتاب‌هایی که به‌چاپ رسانده‌ام فروش نرفته‌اند. فرهنگ لغتی شامل 22 هزار واژه خلجی را نیز تدوین کرده‌ام اما تصمیم دارم دیگر کتاب‌هایم را به‌چاپ نرسانم. کتابی درباره آموزش زبان خلجی به انگلیسی و فارسی در دست تدوین دارم و با این‌حال تنها به ادامه پژوهش‌هایم می‌پردازم. 

محسن جعفری‌مذهب در این نشست با بیان این‌که 26 دسامبر (5 دی‌ماه) برابر با دهمین سالروز درگذشت «گرهارد دورفر» است، اظهار کرد: زبان فارسی، زبان خالصی نیست و علاوه ‌بر کلمه‌های عربی،‌ واژه‌های ترکی دومین دسته از کلمه‌های وارد شده به این زبان به‌شمار می‌روند. وظیفه پژوهشگران فرهنگ و فرهنگستان زبان و ادب فارسی این است که تاثیر زبان‌های دیگر بر فارسی و اثرگذاری زبان فارسی بر دیگر زبان‌ها را شناسایی و ثبت کند. زبان ترکی از زبان‌هایی است که پس از حمله مغول در زبان فارسی تاثیر بسیاری گذاشت. در پایان کتاب «تاریخ وصاف» که در سال 1256 هجری‌قمری در بمبئی منتشر شد، چندصد واژه و معادل فارسی آن‌ها گردآوری شده بود و این نخستین فرهنگ چاپ شده موجود است. 

این پژوهشگر تاریخ افزود: قدیمی‌ترین این فرهنگ‌ها در دوره مغولی و مربوط به قرن پنجم هجری‌قمری است. نخستین فرهنگ معنی از مغولی به ارمنی از قرن هفتم هجری‌قمری به‌دست یک گرجستانی نوشته شد. پس از آن نیز یک کشیش فرهنگ دیگری تالیف کرد. فرهنگ تطبیقی لاتینی، فارسی، ترکی دیگری نیز در سال 1858 میلادی در مجارستان به‌چاپ رسید. در این فرهنگ واژه‌هایی چون افعال، روزهای هفته و نام‌ها گردآوری شده بود. داوود منشی‌زاده در سوئد این فرهنگ سه‌زبانه را به فارسی آماده کرد اما هیچ ‌وقت به فارسی ترجمه نشد. تعداد کلمه‌های گیلکی در این فرهنگ حدود 80 واژه است و امیدوارم این فرهنگ به فارسی برگردان شود. 

وی با بیان شرحی از زندگی «گرهارد دورفر» گفت: دورفر در چهار بخش خدمات ارزنده‌ای برای زبان فارسی انجام داد. وی در سال 1920 در شهر «كونیگبرگ» به‌دنیا آمد و در سال ١٩٢٨ به برلین رفت. دورفر در پایان‌نامه دکترایش به موضوع «تاریخ سری مغولان» که در سال 642 هجری‌قمری نوشته شده بود، پرداخت. فوق دکترای خود را از 1964 شروع کرد و تمام متون از آغاز تا پایان دوره مغول را بررسی کرد. کتاب وی تنها یک فرهنگ ساده نیست بلکه یک‌هزار و 81 مقاله را دربردارد که در چهار جلد تدوین شده و در حدود 30 سال منابع ارزشمندی از واژه‌های ترکی را گردآوری کرد. جلد نخست این کتاب مربوط به زبان مغولی و سه جلد بعدی درباره ترکی هستند. در این فرهنگ، شناسنامه هر واژه آورده شده، همچنین سند، شاهد و مسیر گردش هر کلمه، آوانویسی، تلفظ‌های مختلف و بسیاری موارد دیگر ذکر شده است. 

این عضو هیات علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران اظهار کرد: فعالیت انحصاری دورفر این بود که زبانی را کشف کرد که مانند جزیره در میان دیگر زبان‌ها مانده و ناشناخته بود. کشف زبان خلجی، شناسایی اسناد اویغوری دوره ایلخانان، پژوهش درباره ترکی خراسانی و بررسی واژه‌های ترکی و مغولی در فارسی از دیگر کارهای ارزشمند این پژوهشگر به‌شمار می‌رود.

نشست «خدمات دورفر به ایرانشناسی» با پرسش و پاسخ از سوی حاضران درباره مسایل زبان ترکی و خلجی به پایان رسید.