به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، نشست «جلوه‌های اهورامزدا در اوستای قدیم و امشاسپندان در اوستای جدید» با سخنرانی مهشید میرفخرایی، استاد و پژوهشگر فرهنگ و زبان‌های باستانی، سه‌شنبه (12 آذرماه) در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.

میرفخرایی در این نشست با اشاره به چهار بخش اساسی هر دین اظهار کرد: این چهار بخش شامل باورها، آیین‌ها، مکان‌های مقدس و پیروان هر دین می‌شود. ارتباط باورهای پیروان در هر آیین در مکان‌های مقدس نمود پیدا می‌کند. یاران مزدا بنابر سنت زردشتی «بی‌مرگان مقدس» خوانده می‌شوند و به ترتیب بسامد نام «اشه»، «وهومنه»، «خشثره»، «آرمیتی»، «اَمرتات» و «هوروتات» اهوره‌های زرتشت هستند.

این پژوهشگر زبان‌های باستانی به دو نکته درباره اهوره‌ها اشاره کرد و گفت: نخست آن‌که در گاهان فهرست اهوره‌ها ثابت و مشخص نیست و بنابر ضرورت‌های شعری تغییر می‌کند، در مقابل امشاسپندان فهرست ثابتی دارند. در گاهان «اشه» پس از اهوره‌مزدا مقام نخست را دارد در حالی‌که در «اوستای نو»، «وهومن» از این جایگاه برخوردار است.

وی درباره سه تعبیر متفاوت از ساختار گروه امشاسپندان بیان کرد: نخست، فرضیه عناصر که بازسازی تحلیل کتاب‌های پهلوی است و هر یک از آن‌ها را موکل بر یکی از پدیده‌ها می‌داند. «هرمان مول» در کتابش «دین زرتشت» و «مری بویس» در «تاریخ کیش زرتشتی» از آن دفاع می‌کنند. تعبیر دیگر درباره مکتب خویشکاری‌های سه‌گانه است که اعتقاد دارد هر یک از ایزدان دارای خویشکاری در نظام سه‌جزیی جهان خدایان است. نظریه نارتن نیز فهرست مفصلی از دوره‌های گاهانی به دست می‌دهد.

میزفخرایی در ادامه گفت: به کار بردن عنوان امشاسپندان برای اهوره‌های اوستای کهن خطاست. در گاهان این مفاهیم اهوره نامیده شده‌اند. «اوستای نو» به‌طور صریح تعداد امشاسپندان را هفت ذکر کرده‌است. «کلنز» اهوره‌ها را به‌واسطه همنشینی «اشی»، «هوروتات»، «امرتات»، «اُتیوتی» و «تویشی» تعریف می‌کند. در واقع هیچ یک از این‌ها براساس معیارهای ذکر شده واجد شخصیت نیست، اما همه به دنبال «آرمیتی» که از نظر جنس مونث است، کشیده می‌شوند. «کلنز» علت وجودی بعضی اهوره‌ها را تمثیلات آیینی می‌داند. براساس جمع‌بندی «کلنز» از سویی با فهرستی بسته روبه‌رو هستیم که سه اهوره،‌ اهوره‌مزدا مرتبه الهی دارند و از سوی دیگر با فهرستی باز از مفاهیم انتزاعی شخصیت‌یافته که شمار افرادش ثابت نیست، مواجهیم.

این استاد فرهنگ و زبان‌های باستانی توضیح داد: اصطلاح امشاسپندان در گاهان نیامده اما احتمال می‌رود که ساخته خود زرتشت باشد. هندواروپایی‌ها همه بی‌مرگان را پرستش می‌کردند که دیوان زرتشت را نیز شامل می‌شد. پس از زرتشت این اهوره‌ها در نظام بسته‌ای وارد شدند و امشاسپندان هفت‌گانه را تشکیل دادند. جهان مینو و جهان مادی آن‌قدر به یکدیگر مربوط هستند که پس از زرتشت هر یک از امشاسپندان با یکی از عناصر مادی یکی انگاشته شدند. چهارپا، آتش، فلز، زمین، آب و گیاه نمود این امشاسپندان هستند و انسان همتای زمینی اهوره‌مزدا قرار دارد.

وی درباره اردیبهشت بیان کرد: اردیبهشت، یکی از 6 امشاسپندان به معنای بهترین راستی است. مزداپرست واقعی باید دارای اشه باشد و زرتشت نیز در جست‌وجوی اشه بود. آتش به اشه تعلق دارد و نمود آن در خورشید و هر آن‌چه با آتش سروکار دارد دیده می‌شود. «بهمن» به معنای اندیشه نیک، در اصل مفهومی مجرد است که تشخص یافته و به‌طور لفظی به معنای حالت و وضع اخلاقی خوب اندیشه است که همراه اهوره‌مزدا و اشه حامی انسان و حیوانات به‌شمار می‌رود. بهمن در تقابل با «آکه‌منه» (اندیشه بد) است. «وهومن» نقش مهمی در سرنوشت انسان دارد. 

این پژوهشگر زبان‌های باستانی با بیان این‌که «خشثره» سومین امشاسپندان است، اظهار کرد: «خشثره» همپایه با «اهوره‌مزدا»، «وهومن» و «آرمیتی» است و تنها عضو هفتگانه‌ای به‌شمار می‌رود که با آفرینش ارتباط مستقیم ندارد و نگهبان فلزات است. در اوستا و متون کهن آسمان از فلز آفریده شده و زرتشت در گاهان، آسمان را سخت‌ترین سنگ می‌داند.

این استاد دانشگاه تهران در ادامه افزود: «آرمیتی» اسم مونث به معنای کامل‌اندیشی و فروتنی و حامی زنان به شمار می‌رود و مانند زمین زندگی می‌بخشد، خوراک می‌دهد، در مقام چهارم قرار گرفته و نخستین امشاسپندان از سه امشاسپند مونث است. ترتیب منظمی از این 6 امشاسپند وجود ندارد. «آرمیتی» بخشی از نطفه کیومرث، نخستین انسان را در خود پذیرفت تا گیاه ریواس از آن رشد کند. جشن پنجم اسفندماه برای بزرگداشت زنان و نیز کشاورزان براساس همین امشاسپند است.

میرفخرایی در پایان به «خرداد» اشاره کرد و گفت: «خرداد» از «هوروتات» و همراه با «اَمرداد» و برای تمامیت، یکپارچگی و تندرستی است. خرداد نیز در اوستا مونث و حامی آب به‌شمار می‌رود. «امرداد» با خرداد ارتباط دارد و نگهبان گیاهان است. به همین دلیل خوردن در حال حرف زدن گناه محسوب می‌شود. «شهریور»، «خرداد» و «امرداد» صفاتی هستند که انسان می‌تواند به دست آورد در حالی که سه صفت دیگر تنها متعلق به اهوره‌مزدا هستند.

فاطمه موسوی، یکی از پژوهشگران فرهنگ و زبان‌های باستانی در پاسخ به سوال خبرنگار «ایبنا» درباره تفاوت میان «اوستای قدیم» و «اوستای جدید» اظهار کرد: اوستای قدیم زبان کهن‌تری دارد و ساختار آن به نظم (شعر) است و احتمالا کلام زرتشت به‌شمار می‌رود، در حالی‌که اوستای جدید به نثر نوشته شده و از باورهای زرتشت و با زبان متفاوت یعنی زبان فارسی باستان که در کتیبه‌های هخامنشی نیز دیده می‌شود، نوشته شده‌است.