به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، امروز دوشنبه 11 آذرماه، 92 سال از درگذشت میرزا کوچک‌خان جنگلی می‌گذرد. در چنین روزی میرزا همراه با آخرین فرد از یارانش که مردی آلمانی به‌نام «گائوک» (معروف به هوشنگ) بود در بوران کوه‌های تالش ـ خلخال جان به‌جان آفرین تسلیم کرد. میرزا هنگام مرگ 43 سال داشت و در طول 23 سال مبارزه، هفت سال رهبر جنبش جنگل بود. 

در دوره‌های مختلف مبارزه، همراهان بسیاری از ایرانی و غیرایرانی با میرزا کوچک‌خان همراه شدند و این مساله باعث شد تا وی و نهضت جنگل  میان کشورهای همسایه، حتی کشورهای استعمارگر به‌خوبی شناخته شده باشد. کتاب‌های بسیاری درباره میرزا کوچک‌خان و نهضت جنگل، همچنین همراهان وی نوشته شده‌ است. دستنوشته‌هایی از یاران وی به‌دست آمده که اطلاعات ارزشمندی در بین آن‌ها دیده می‌شود. از سوی دیگر، اسنادی در کشورهای روسیه، انگلیس و دیگر کشورهایی که مستقیم یا غیرمستقیم با نهضت جنگل ارتباط داشتند، وجود دارد. به همین مناسبت «ایبنا» با دو نویسنده از خطه گیلان درباره کتاب‌هایی که به نهضت جنگل اختصاص داده‌اند، گفت‌وگویی انجام داده است.

مجید رحمانی، نویسنده کتاب «ابعاد بین‌المللی نهضت جنگل» معتقد است: نهضت جنگل تاثیر بسزایی بر روند معادلات بین‌المللی داشته است. به‌دلیل جایگاه ژئوپلتیکی گیلان در کریدور شمال ـ جنوب، شکل‌گیری این نهضت بر دیگر کشورها تاثیر بسیاری گذاشت، به‌طوری‌که باعث تغییر در ساختار جهانی و بین‌المللی شد و لشکرکشی کشورهای درگیر جنگ جهانی اول را به تعویق انداخت. به همین دلیل همراهی و همسویی کشورهای روسیه و انگلیس با دولت وقت ایران به نابودی نهضت جنگل منجر شد.
 
این پژوهشگر افزود: در کتاب «ابعاد بین‌المللی نهضت جنگل» زوایایی از نهضت جنگل را بررسی کردم که در دیگر کتاب‌های مربوط به این نهضت به آن‌ کمتر اشاره شده است. بررسی اوضاع داخلی و روابط خارجی ایرانی، تاثیر کشورهای خارجی در شکل‌گیری، تقویت و فروپاشی نهضت جنگل، قراردادهای بین‌المللی مربوط به این نهضت، جایگاه اندیشه اتحاد اسلام و تاثیری که بر نهضت گذاشت از مسایلی است که به تحلیل آن‌ها در این کتاب پرداخته‌ام. از سوی دیگر بحث استعمارستیزی رهبران و نیروهای اصلی نهضت جنگل به‌عنوان اولویت در مبارزه‌ها اهمیت بسیاری داشت. 

وی با اشاره به حضور افسران خارجی در بین مبارزان نهضت جنگل بیان کرد: چرایی و چگونگی حضور افسران خارجی از کشورهایی چون آلمان، اتریش، لهستان، مجارستان، چکسلواکی و عثمانی که به‌واسطه جنگ اول  جهانی در این نهضت شرکت کرده بودند، رنگ دیگری به این نهضت در مقایسه با دیگر نهضت‌های ایرانی داد. برخی از این افراد اسیرانی به‌شمار می‌رفتند که پس از بازگشت از سیبری و تبعید، به‌دلیل علاقه‌مند شدن به مرام و منش میرزا کوچک‌خان به نهضت جنگل پیوسته بودند. 

رحمانی با بیان این‌که اسناد در پژوهش‌هایی که درباره میرزا کوچک‌خان انجام می‌شود، بااهمیت است، اظهار کرد: تمامی منازعات و معاهدات با روسیه تزاری، انگلستان و شوروی را برپایه اسناد موجود در پژوهش‌هایم بررسی کرده‌ام. نفوذ اندیشه‌های چپ‌گرایانه در این نهضت از دیگر مسایلی به‌شمار می‌رود که پرداختن به آن‌ها در شناخت دلایل فروپاشی نهضت جنگل اهمیت دارد. همچنین روابط تفکیکی نهضت جنگل که به‌واسطه جنگ جهانی اول با آلمان، عثمانی، آذربایجان، فرانسه و دیگر کشورها ایجاد شده بود، بخش‌های دیگر «ابعاد بین‌المللی نهضت جنگل» را تشکیل داده‌اند.

این پژوهشگر نهضت جنگل گفت: میرزا کوچک‌خان ارتباط و مکاتباتی نیز با افرادی از دیگر کشورها داشت و این نامه‌ها در برخی موزه‌ها و مراکز اسنادی موجود است. روزنامه‌ «جنگل» از دیگر منابعی به‌شمار می‌رود که در آگاهی و شناخت این نهضت به پژوهشگران کمک می‌کند. در خانه میرزا کوچک‌خان نیز کتابخانه‌ای تخصصی وجود دارد که اطلاعات ارزشمندی از منابع مختلف در آن گردآوردی شده است. عکس‌هایی که از خارجی‌ها در نهضت جنگل وجود دارد، اطلاعات ارزشمندی از برخی مسایل ارایه می‌دهد که در این کتاب بسیاری از عکس‌ها موجود هستند.

دستنوشته‌های احسان‌الله‌خان را به ایران آوردم
افشین پرتو، دیگر نویسنده پیشکسوت گیلانی، کتاب‌هایی درباره تاریخ گیلان نوشته و در «گیلان و خیزش جنگل» به بررسی دوران سلطنت احمدشاه قاجار و رویدادهای عمده آن دوره به‌ویژه خیزش جنگل در گیلان پرداخته است، همچنین مسایل پس از این جریان و بازخوردهای خیزش جنگل تا پادشاهی رضاشاه را بیان کرده است. وی می‌گوید: کتاب «گیلان و خیزش جنگل» را برپایه مستندات مجموعه اسنادی وزارت امور خارجه، مراکز اسنادی در سنت‌پترزبورگ روسیه، ایروان، باکو، تفلیس، همچنین اسنادی که از ترکیه و آلمان به‌دستم رسیده بود، نوشتم که در یک‌سال گذشته منتشر و اکنون در کمتر از یک‌سال به‌چاپ دوم رسیده است.

وی با اشاره به اطلاعات جدیدی که از دست‌نوشته‌های احسان‌الله‌خان در این کتاب آمده است، اظهار کرد: در مدت 15 سالی که به کشورهای همسایه شمالی ایران مانند روسیه، آذربایجان، گرجستان و ارمنستان برای به‌دست آوردن اسناد این کتاب سفر کرده‌ام، مدارک و نکته‌های جدیدی درباره شکل و حضور شخصیت‌های این نهضت یافتم که منابع باارزشی به‌شمار می‌روند. به‌طور مثال در باکو عروس احسان‌الله‌خان که سالخوره بود، دستنوشته‌های وی را به من سپرد تا به ایران بیاورم چرا که پس از درگذشتش ممکن است دور ریخته شوند.

این تاریخ‌نگار افزود: این دست‌نوشته‌ها که خاطرات خطی احسان‌الله‌خان هستند، مطالب جدید و بکری دارد که تاکنون در کتاب‌های مربوط به نهضت جنگل آورده نشده‌ است و به تبعید وی و مسایلی که اطلاعات دقیقی درباره آن‌ها موجود نیست، مانند سرنوشت احسان‌الله‌خان یا وضعیت وی در سیبری و گذران زندگی در باکو پرداخته‌اند. همچنین شایعه‌هایی که درباره مرگ این شخصیت بیان شده یا ناگفته‌های شفاهی از روایت چگونگی تصادفش در خیابان از مطالب دیگری است که برپایه اسناد در این کتاب ارایه کرده‌ام.

پرتو با اشاره به تحلیل‌هایی که در کتاب آورده، توضیح داد: استفاده فراوان از اسناد در این کتاب باعث شده تا تحلیل از این نهضت تا جای ممکن به‌دور از رویانگری و بزرگ‌نمایی‌هایی که در تاریخ‌نگاری این جریان معمول است، همراه باشد. بیان حقیقت درباره افراد باعث می‌شود تا آن‌ها جایگاه واقعی داشته باشند، نه آن‌چه که تاریخ‌نگار علاقه‌مند است درباره شخصیت‌های مدنظرش واقعیت‌های تاریخی را از درستی دور کند. بیان مشکلات این افراد و چگونگی رویارویی آن‌ها با مسایل از دیگر مواردی است که به شناخت بهتر آن‌ها کمک می‌کند. به همین دلیل نگاه پژوهشگر درباره افرادی چون میرزا کوچک‌خان باید بدون شیفتگی باشد.

این تاریخ‌نگار با اشاره به تغییر دیدگاهش پس از این پژوهش گفت: دیدگاهی که درباره نهضت جنگل داشتم در این مدت بسیار بهتر شد و به این نتیجه رسیدم که محیط گیلان توانایی حضور در هر مقطعی از تاریخ ایران را دارد. همچنین امکان تجمیع افراد صاحب انگیزه و عمل‌گرا که حرفی برای گفتن دارند در مقاطع مختلف تاریخی دیده می‌شود. پژوهش‌های میدانی پس از این کتاب در مناطقی که میرزاکوچک‌خان و یارانش حضور داشتند باعث ایجاد شگفتی و علاقه‌مندی بیشتر به نهضت جنگل شده است.