سرویس استانهای خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - کوروش دیباج: اصفهان همواره مرکز تجلی هنر، علم، فلسفه و معماری ایرانی بوده است. این شهر با گسترهای از بناهای تاریخی، محلههای کهن، صنایع دستی اصیل، آیینهای بومی و روایتهای شفاهی، همواره تصویری چندلایه و پیچیده از هویت ایرانی ارائه کرده است. با این حال، تا پیش از امروز، کمبود یک منبع جامع، مستند و علمی که همه جنبههای فرهنگی، تاریخی و اجتماعی اصفهان را به صورت منسجم و سیستماتیک ثبت کند، به چشم میخورد. فقدان چنین منبعی نه تنها پژوهشگران و علاقهمندان به تاریخ و فرهنگ شهر را با چالش مواجه میکرد، بلکه موجب رشد روایتهای نادرست و پراکنده درباره هویت شهری شده بود.
در چنین شرایطی، انتشار نخستین دانشنامه اصفهان، گامی نوین برای مستندسازی و اعتباربخشی به تاریخ و فرهنگ این شهر است. دانشنامهای که با رویکرد علمی و با بهرهگیری از استانداردهای بینالمللی دایرةالمعارفنگاری، تمام لایههای معماری، هنر، صنایع، آیینها و تاریخ محلی را در ۱۲ حوزه موضوعی بررسی و ثبت میکند. این پروژه نه تنها برای پژوهشگران و متخصصان ارزشمند است، بلکه میتواند مدیران شهری و فعالان میراث فرهنگی را به اتخاذ تصمیمات مبتنی بر مستندات علمی وادارد.
به مناسبت ۲۵ آبانماه روز اصفهان، خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) با سعید عدالتنژاد، معاون علمی دانشنامه اصفهان و عضو هیئت علمی بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، گفتوگویی انجام داده است تا نقش دانشنامه در بازآفرینی هویت تاریخی و فرهنگی شهر، چالشها و چشماندازهای آن برای نسلهای آینده بررسی شود.
سعید عدالتنژاد؛ علاوه بر عضویت در هیئت علمی بنیاد دایرةالمعارف اسلامی تهران، در حال حاضر معاون علمی دانشنامه اصفهان و سردبیر علمی این مجموعه نیز هست. او وظیفه نظارت بر طراحی ساختار، استاندارد علمی، اعتبارسنجی محتوا، مدیریت علمی مقالات و هماهنگی با نویسندگان، ویراستاران و گروههای پژوهشی را دارد.
با توجه به جایگاه اصفهان بهعنوان یکی از کهنترین و اثرگذارترین کانونهای تمدنی ایران، بزرگترین خلأ دانشنامهای این شهر را در چه حوزههایی میدانید و چرا تاکنون این خلأ پر نشده است؟
دانشنامه اصفهان اکنون به مرحلهای رسیده که میتوان درباره آن صحبت جدی کرد، زیرا برای نخستینبار ساختار مدخلها، روششناسی، نظام مستندسازی، الگوی انتشار دیجیتال و فرآیندهای علمی آن تثبیت شده است.
باید ابتدا یک نکته مهم را روشن کنیم که دانشنامه در معنای جدید، پدیدهای کاملاً مدرن است. ما در ایران دههها دیرتر از جهان وارد عرصه دایرةالمعارفنویسی علمی شدیم. حتی وقتی وارد شدیم، بسیاری تصور میکردند که دایرةالمعارف همان گردآوری مطالب پراکنده شبیه «مفاتیحالعلوم» یا «بحارالانوار» است، در حالیکه دانشنامهنگاری امروزی بر پایه روشهای دقیق پژوهش، ارجاعدهی آکادمیک، نگاه انتقادی، خلاصهسازی نظاممند و مخاطبمحوری بنا شده است.
درباره اصفهان نیز چنین بوده است. چند بار تلاشهایی برای تدوین دانشنامه شهری صورت گرفت، اما یا ساختار علمی نداشت یا به سرانجام نرسید.
امروز ما ۱۲ حوزه موضوعی اصلی در دانشنامه پیشبینی کردهایم که شامل حوزههای جغرافیای طبیعی و انسانی، تاریخ و رخدادها، معماری و بناهای تاریخی، فرهنگ عامه، حکیمان، عرفا و دانشمندان، آیینها، صنایع و پیشهها، هنرها، محصولات کشاورزی و خوراکیها، سازمانها و نهادها، محلهها و نقاط جغرافیایی و … است که تقریباً همه این ۱۲ حوزه، اصفهان دچار خلأ پژوهشهای جزئی و مقالههای آکادمیک مقدماتی بوده است؛ یعنی آن آجرهای کوچک لازم برای ساخت یک مدخل دانشنامهای وجود نداشت.
دانشنامه باید تمام این آجرها را کنار هم بگذارد تا یک مقاله مستند، انتقادی و قابل فهم برای تحصیلکرده غیرمتخصص تولید کند. مشکل این بود که بسیاری از این آجرها اصلاً ساخته نشده بود و اکنون ما باید هم آنها را خلق کنیم، هم آنها را در یک نظام علمی قرار دهیم.
در سطح جهانی، شهرهای تاریخی همچون استانبول، قاهره، فلورانس و بغداد دارای دانشنامههای شهری هستند. از منظر روششناسی، دانشنامه اصفهان باید بر کدام الگوهای جهانی تکیه کند و در کدام بخشها نیازمند تولید الگوی بومی است؟
در جهان دانشنامههای شهری فراوان نیستند. برخلاف تصور عمومی، شهرهایی مانند استانبول و قاهره دانشنامه شهری رسمی به معنای آکادمیک ندارند. اما شهرهایی مانند وین، مونیخ و حتی برلین در سالهای اخیر گامهایی برداشتهاند. الگوهای جهانی غالباً شبیه ویکیپدیا هستند؛ مشارکتی، سیال و بدون استحکام آکادمیک است اما ما از ابتدا چنین الگویی را مناسب اصفهان ندانستیم.
الگوی ما، همان الگوی دایرةالمعارفهای بزرگ تخصصی جهان است بهویژه دایرةالمعارف اسلام لایدن (Leiden)، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه جهان اسلام است.
اینها دانشنامههایی هستند که اصل را بر استناد، دقت علمی و ارجاع دقیق میگذارند. برای همین در دانشنامه اصفهان، برخلاف بریتانیکا یا آمریکانا که بسیاری از مقالاتشان بدون ذکر منبع منتشر میشود، هر مقاله دارای منابع کامل، نشانیها و استانداردهای آکادمیک دقیق است. به عبارت روشن ما الگوی جهانی را اخذ کردهایم اما شکل روایت، نیازهای محلی و عمق اطلاعات، کاملاً بومی است.
یکی از چالشهای اصلی دانشنامهها، اعتبارسنجی منابع و تشخیص روایتهای صحیح از روایتهای محلی یا شفاهی است. برای شهری چون اصفهان که روایتهای محلی فراوان دارد، در تنظیم دانشنامه اصفهان چگونه این مشکل را برطرف کردید؟
اصفهان سرشار از روایتهای شفاهی، افسانهها، خاطرات محلی و نقلهای عامیانه است شاید زیباترین بخش هویت شهری همین روایتهاست، اما برای دانشنامه کافی نیست. اصل مهم ما در تدوین دانشنامه اصفهان این بود که منابع مکتوب همیشه مقدم بر تاریخ شفاهیاند. اما مواردی وجود دارد که منابع مکتوب بسیار کم یا حتی صفر است؛ مثل یخچالهای سنتی، برخی شیرسنگیها صناعاتی مثل ملیلهسازی، برخی آیینهای فراموششده در این موارد، تاریخ شفاهی ناگزیر است، اما تنها در صورتی که مصاحبهشونده قطعاً متخصص، صاحب تجربه زیسته و چهره شناختهشده باشد، گفتوگو با روش علمی تاریخ شفاهی انجام شود، روایتها با موارد مشابه تطبیق داده شود، منابع خارجی (مثلاً پژوهش نروژی درباره یخچالهای ایران) نیز بررسی شود به همین دلیل است که هر مقاله دانشنامه، حتی اگر مبتنی بر روایت شفاهی باشد، دارای اصالت، اعتبار و سلامت علمی است.
آیا معتقدید که فقدان دانشنامه جامع، موجب تغییر یا تحریف بخشی از «هویت تاریخی و فرهنگی اصفهان» شده است؟ اگر بله، در کدام موارد این خلأ بیشتر مشهود است؟
صریح بگویم، تحریف به معنای عمدی نه، اما کژفهمیهای گسترده و روایتهای غلط بهسبب نبود منابع مستند قطعاً شکل گرفته است. امروز با گسترش شبکههای اجتماعی، هر فردی با یک گوشی تلفن همراه تبدیل به «رسانه» شده است.
به عنوان مثال روایتهای عوامانه درباره شیرسنگها، نسبت دادن کارهای غیرمستند به شیخ بهایی، افسانههایی درباره بناهای تاریخی اصفهان یا داستانپردازی درباره محلهها همه اینها در غیاب یک منبع معتبر رشد کرده است.
دانشنامه اصفهان قرار است این خلأ را پر کند روایت صحیح، مستند و علمی جای روایتهای تخیلی بنشیند. اگر دانشنامه اصفهان سالها پیش منتشر شده بود، شاید بسیاری از تصمیمات شهری و میراثی نیز دقیقتر اتخاذ میشد. نمونه روشن آن، موضوع میدان عتیق / میدان امام علی (ع) است که بخشی از اصالت تاریخیاش قربانی فقدان روایت علمی شد.
بهنظر شما تدوین دانشنامه جامع اصفهان چگونه میتواند بر سیاستگذاری شهری، مدیریت میراث فرهنگی، گردشگری، محیط زیست و هویت شهری تأثیر بگذارد؟
دانشنامه قرار است توصیف علمی هویت شهر را ارائه کند وقتی این توصیف روشن، مستند و قابل استناد باشد، مدیران شهری مجبورند هنگام تصمیمگیری آن را مطالعه کنند، مدیران میراث فرهنگی وظیفه پیدا میکنند از لایههای تاریخی حفاظت بیشتری کنند، راهنمایان گردشگری میتوانند اطلاعات معتبر و یکپارچه ارائه دهند، پژوهشگران به منابع استاندارد دسترسی خواهند داشت، دانشگاهها دانشجویان را به استفاده از مقالات ارجاع میدهند.
نمونهای از تأثیر دانشنامه اصفهان را همین امروز دیدهایم، مقاله «گذرتاریخی کمرزرین» نوشته دکتر علی شجاعی اصفهانی که مدیر سایت باستانشناسی همان منطقه نیز هست. وقتی این مقاله منتشر شد، برای نخستینبار اهمیت دقیق تاریخی آن بخش روشن شد و بسیاری گفتند اگر این روایت مستند ۱۰ سال پیش وجود داشت، برخی طرحهای تخریبمحور هرگز اجرا نمیشد.
در کل دانشنامه اصفهان میتواند تبدیل شود به «سند هویت اصفهان» برای برنامهریزی شهری، میراث، گردشگری، محیط زیست، آموزش، و حتی اقتصاد شهری شود.
روند تدوین دانشنامه چگونه آغاز شد و چه نهادی متولی آن است؟
این پروژه حاصل یک پیگیری بیش از دهساله در اصفهان است. اما شکل نهایی آن از حدود دو سال پیش آغاز شد؛ زمانی که علی قاسمزاده، شهردار اصفهان و فردی با سابقه فرهنگی، طرح دانشنامه را به شورای شهر ارائه کرد.
پس از تصویب، برای اجرای پروژه، بهدلیل تجربه ۴۲ ساله «دانشنامه جهان اسلام»، تفاهمنامهای بین شهرداری اصفهان و آن مجموعه منعقد شد. و من بهعنوان عضو هیئت علمی آن بنیاد، مأموریت یافتم تا ساختار علمی، الگوها و روش تدوین مدخلها را طراحی و هدایت کنم.
پروژه زیر نظر مؤسسه «دانشنامه نقش نو» که یک مؤسسه ثبتشده و خصوصی است، مدیریت میشود. این مؤسسه وظیفه حفظ، نگهداری، پایداری و تداوم سایت و محتوای دانشنامه را برعهده دارد.
نخستین رونمایی این دانشنامه چه زمانی برگزار میشود؟
روز ۵ آذرماه در کتابخانه مرکزی شهرداری اصفهان از ساعت ۹ تا ۱۲ برگزار میشود در این مراسم، ۱۰۰ مدخل آمادهشده دانشنامه برای نخستینبار معرفی و منتشر میشود و حدود ۲۵۰ پژوهشگر، نویسنده و متخصص دعوت شدهاند.
یکی از پرسشهای مهم این است که چرا دانشنامه اصفهان فقط به شکل دیجیتال منتشر میشود؟
این امرچند دلیل دارد، در وهله نخست چاپ کاغذی برای چنین مجموعهای بسیار پرهزینه است و با توجه به نیاز به بهروزرسانی، منطقی نیست در وهله بعد دانشنامه باید زنده باشد؛ مقالهها اصلاح، تکمیل، و بهروز شوند و در نهایت مخاطب امروز در فضای دیجیتال زندگی میکند.
البته نگرانی شما کاملاً طبیعی است که اگر سایت به هر دلیل دچار مشکل شود چه؟ برای همین مؤسسه «دانشنامه نقش نو» ایجاد شد تا مالکیت معنوی، امنیت، سرورها و پایداری اطلاعات را تضمین کند. امید ما نیز همراهی خیرین اصفهاندوست است تا این بنا برای دههها پایدار بماند.
اصفهان شهری چندلایه است: از معماری و هنر تا فلسفه، فقه، صنعت، علم، ادبیات، زیستبوم و مردمشناسی. در چنین گسترهای، ساختار علمی دانشنامه چگونه طراحی شده تا از پراکندگی جلوگیری و انسجام را حفظ کند؟
کل شهر اصفهان را در ۱۲ مقوله علمی جای دادهایم و هر مدخل دقیقاً در یکی از این ۱۲ مقوله طبقهبندی میشود. این تقسیمبندی حاصل ماهها پژوهش، مطالعه دانشنامههای جهانی و مشورت با متخصصان بوده است.
اصفهان شهری است با معماری چند دورهای، سنتهای هنری متعدد، لایههای فلسفی و عرفانی، صنایع و پیشههای اصیل، جغرافیای طبیعی خاص، تاریخ بسیار وسیع و پیچیده برای همین ساختار چندلایه باید بهطور علمی مهار شود. تقسیم ۱۲ گانه دقیقاً برای همین هدف طراحی شد که انسجام، نظم و امکان جستوجوی تخصصی حفظ شود.
آیا مواردی وجود داشته که بهدلیل کمبود منابع نتوانید مدخل کاملی بنویسید؟
بله، گرچه نادر است، اما وجود دارد. به عنوان نمونه مبحث شیرسنگها، شیرسنگها تنوع شکلی و تاریخی بسیار دارند و منابع مکتوب درباره آنها بسیار کم است. بنابراین بخشی از اطلاعات به کمک روایتهای شفاهی استادکاران و محققان محلی بازسازی شده است. یا مبحث یخچالهای سنتی، تقریباً هیچ منبع مکتوبی در ایران و اصفهان در این خصوص وجود ندارد. تنها یک پژوهشگر نروژی پنج سال از عمرش را صرف تحقیق در این حوزه کرده است. ما مجبور شدیم با پیرمردهایی که زمانی یخچالدار در اصفهان بودند مصاحبه کنیم. یا مبحث هنر ملیلهسازی در اصفهان، این هنر در حال فراموش شدن است و هر روز تعدادی از کارگاهها در اصفهان تعطیل میشوند. اگر دانشنامه اصفهان این اطلاعات را ثبت نکند، ده سال بعد این هنر تنها در عکسها باقی میماند دانشنامه دقیقاً برای همین ساخته شده است، رساندن قریبالوقوعِ میراث ناملموس به ثبت علمی.
دانشنامه بدون نویسندگان متخصص بیمعناست. فهرست نویسندگان ما شامل پژوهشگران برجسته اصفهانی، ایرانی و حتی غیرایرانی است؛ از جمله الهام امینی کاشانی، الهه حسینی ملایری، امیرعلی فلاحیان، حسن سیّدعرب، رافائل صدیقپور، سعید عدالتنژاد، سعید کریمی، شهرام صحرائی، عبدالمهدی رجائی، عبدالکریم عطارزاده، علی شجاعی اصفهانی، محمد نوری، محمد گوهریان، محمدحسین ریاحی، محمدصادق اکرامی، محمود فروزبخش، مسعود تاره، مهدی صحراگرد، نسرین اصلانی، نصرالله پورجوادی، پروین قدسیزاد، گلریز نفیسی، یاسمن غنی، یدالله قربعلی است که حضور این طیف گسترده از پژوهشگران، اعتبار علمی دانشنامه را تضمین میکند.
چشمانداز شما برای آینده دانشنامه اصفهان چیست؟
دانشنامه اصفهان قرار است که آینه تمامنمای تاریخ، فرهنگ و هویت این شهر باشد، به منبع معتبر آموزش و پژوهش تبدیل شود، برای مدیران شهری یک سند راهبردی باشد، میراث فرهنگی را از خطر نابودی نجات دهد و در نهایت، روایت دقیق «شهر» را برای نسلهای آینده ثبت کند
اصفهان شهری است که لایههایش بیپایان است اگر امروز این کار را انجام ندهیم، ۱۰ سال دیگر بسیاری از صنایع، آیینها، روایتها و مهارتها از میان میرود. دانشنامه اصفهان تلاشی است برای اینکه هیچ بخشی از حافظه این شهر، بیصدا و بینام از دست نرود.
نظر شما