‌سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): «تاریخ گردشگری در همدان از آغاز تا پایان دوره قاجار» عنوان کتابی است که به تازگی منتشر شده و این کتاب بهانه‌ای شد تا به مناسبت روز جهانی گردشگری با خسرو محمدی نویسنده کتاب به بررسی روند گردشگری در همدان بپردازیم، صنعتی که همدان پتانسیل فراوانی در آن دارد و این ظرفیت‌ها همدان را به قطب گردشگری تبدیل کرده است.

کتاب تاریخ گردشگری همدان چه دیدگاهی از گردشگری را عرضه می‌کند؟

گردشگری در ادوار گذشته در همدان دارای دو بخش اصلی بوده، یکی عصر کلاسیک یا ایران باستان و دیگری دوره اسلامی. در این دو دوره ما گردشگری را با مفهوم بومی و وطنی و دارای شاخص‌های مستقل اسلامی داریم به این صورت که ما با چاپ کتاب تاریخ گردشگری در همدان به طور قطع و یقین می‌توانیم بگوییم که گردشگری در کشور با مرکزیت همدان یک مفهوم و مؤلفه تمدن‌ساز بوده به این صورت که ما این مفهوم را برای اولین بار به عنوان یک فرهنگ بومی و برخاسته از اصالت فرهنگی برای همدان مشاهده می‌کنیم.

سند، مدرک و شاهد ما برای این ادعا و اثبات این فرضیه که اکنون با چاپ این کتاب به نظریه تبدیل شده، این است که کوروش برای اولین بار همدان را به عنوان پایتخت تابستانه هخامنشی انتخاب کرد و به عبارتی نظام حاکمیتی و حکمرانیِ سه‌پایتختی را با توجه به وسعت امپراتوری هخامنشی بنیان گذاشت، چیزی که بعدها ایالت متحده از آن بهره‌برداری کرد.

هخامنشیان نظام حکمرانی سه‌پایتختی اقتصادی، فرهنگی و سیاسی را پایه‌گذاری و بهره‌برداری کردند و این ایران بود که در آن دوره نظام حاکمیتی سه‌پایتختی را برای اولین بار به دنیا معرفی کرد و این ساختار سیاسی و حکمرانی بدیع و نوآورانه را در جهان تعریف کرد. در این نظام، همدان پایتخت تابستانی، شوش یا ایلام باستان پایتخت اقتصادی و تخت جمشید به عنوان پایتخت سیاسی در نظر گرفته شد. ما در منابع دوره کلاسیک یونان از جمله در کتاب کتزیاس مورخ یونانی، این مفهوم را به طور کامل داریم که همدان را به عنوان پایتخت تابستانی انتخاب کردند.

طبق پژوهشِ شما، شکل گردشگری در دوران هخامنشیان چگونه بوده است؟

شکل گردشگری در دوران هخامنشی به این شکل بوده که با توجه به دوره‌ای که هخامنشیان حاکم بودند، آرامش نسبی در سرزمین ایران حکمفرما بوده بنابراین مسئله گردشگری در اولویت رویکرد پادشاهان آن دوره قرار داشته است.

با توجه به اقلیم جنوب کشور، پایتختی شوش و تخت جمشید در تابستان و به لحاظ گردشگری برایشان دلچسب نبود بنابراین به دنبال پایتختی هگمتانه در دوره مادها و اهمیت آن، همدان را به عنوان پایتختی انتخاب کردند که ییلاق‌های خوبی داشته و آب فراوانی در آن جاری بوده است. بر این اساس حکومت‌های بعدی نیز این رویه را در پیش می‌گیرند و در فصول مختلف، همدان را برای گذران تابستان انتخاب می‌کنند.

این کتاب می‌خواهد این را بگوید که ما ایرانیان با پایتختی هگمتانه در دوره مادها و هخامنشیان فرهنگ گردشگری را برای منطقه معرفی کردیم و به عنوان یک رویکرد برای حکمرانی و معرفی کشور به کار گرفتیم.

مادها بین دژهایی که وجود داشته راه‌هایی را تعریف کردند که به تابستانه و زمستانه تقسیم می‌شود، راه هگمتانه که منطبق با راه گنجنامه یا راه تویسرکان امروزی است در آن زمان یک جاده بوده که در دوره مادها ساخته شده و بعداً در دوره هخامنشی مؤلفه‌های گردشگری در آن تعریف شده است.

کتیبه‌های گنجنامه و بعدها سازه‌هایی که در دوره ساسانیان در مسیر این جاده ساختند، مُعَرف یک محور گردشگری باستانی است، جاده‌ای که می‌توان آن را به عنوان نخستین جاده گردشگری کشور نام برد چرا که آن سازه‌ها و ساختارها طبق اسناد مکتوب با این شکل در کشور ما جایی نداشت که بتوان از آن به عنوان جاده گردشگری نام برد.

به نظر شما ظرفیت‌های گردشگری همدان در گذشته چه مواردی بود و اکنون آن ظرفیت‌ها تقویت شده یا تضعیف شده است؟

ظرفیت‌های گردشگری همدان در گذشته دو بخش عمده داشت؛ یکی جاذبه‌های طبیعی، آب و هوایی و اقلیمی، گردشگاه‌ها و تفرجگاه‌ها که بهترین نقاط برای گردشگری بوده از جمله گنجنامه، محوطه میشان و قله یخچال که اینها همه ظرفیت‌های گردشگری همدان است و آب و هوای فوق‌العاده و مؤلفه‌های طبیعی بر آن استوار است.

دومین ویژگی شهر برای گردشگری آثار تاریخی و باستانیِ فوق‌العاده شهر بود که در یک گستره محدود سرزمینی است، این آثار از مادها تا اواخر دوران اسلامی را با فاصله کم و زیاد می‌توان در همدان ملاحظه کرد.

اینکه ظرفیت‌ها تضعیف یا تقویت شده باید گفت بخشی از این ظرفیت‌ها تضعیف و بخشی تقویت شده است، به طور مثال در بخش طبیعت و حفظ اقلیم همدان متاسفانه قائله را باختیم و آسیب‌های زیادی به آن همدانی که در منابع مکتوب، پایتخت گردشگری و بلده طیبه و یکی از گردشگاه‌های جهان بوده، وارد شده است.

از نظر شما راهکار تقویت گردشگری همدان چیست؟

از نظر بنده راهکار تقویت گردشگری همدان رجوع به داشته‌ها و سرمایه‌های کهن شهر همدان است، ما باید تمام سیاست‌گذاری گردشگری را بر مبنای فرهنگ بومی خود داشته و به مؤلفه‌های غربی تکیه نکنیم. ابتدا اینکه باید طبق بهره‌برداری‌هایی که در گذشته از همدان می‌کردند به مسئله تابستان در همدان توجه ویژه داشته باشیم. دوم اینکه در معرفی همدان و ظرفیت‌های گردشگری همدان به تعاریفی که پیشینیان ما از این شهر برای گردشگری دارند، توجه کنیم.

برای مثال بلده طیبه در دوره اسلامی در دوره باستان و کلاسیک که همدان پایتخت تابستانی نام داشت و همدان را به عنوان پایتخت تابستانی شناخته‌اند یک بار دیگر با یک بازبینی در شکل پیشنهاد آن را مطرح کنیم.

در خصوص بلده طیبه بیشتر توضیح دهید و اینکه چرا به همدان بلده طیبه اطلاق می‌شده است؟

بلده طیبه یا نسخه خلدبرین که در منابع مکتوب به همدان دوره ایلخانیان اطلاق شده است، تعریف جامع و کاملی از همدان و ویژگی‌های آن است که علما از همدان کرده‌اند.

بلده طیبه واژه‌ای است که در کتاب تاریخ گردشگری همدان به خوبی حلاجی شده و منشا آن قرآنی است و در منابع مختلف دوره صفویه و بعد از آن در قاجاریه به کرات از آن استفاده شده و همدان معروف و مشهور به بلده طیبه بوده و در متون رسمی و دولتی و اداری از این لقب نام برده شده است.

این لقب چنان برای همدان به کار رفته بود که در دوره فتحعلی شاه قاجار سکه‌ای ضرب کردند که از همدان در آن به عنوان بلده طیبه یاد شده است. این اتفاق نکته مهمی است چون برای متن یا کلمه‌ای که روی سکه‌های ضربی به کار می‌رفت، اتفاقی نبود بلکه باید به درجه پخته‌ای رسیده و با سنجیدن همه جوانب صورت می‌گرفت.

بلده طیبه یعنی سرزمین پاک یعنی جای زندگی و جایی که پر از منابع طبیعی است و مفهوم آن نیز قرآنی است و از سوره سبا گرفته شده است. همه اینها عواملی است که در کتاب تاریخ گردشگری همدان عنوان شده است.

الگوی اصیل و وطنی از گردشگری که در کتاب شما از آن صحبت شده به چه مسئله‌ای اشاره دارد؟

الگوی وطنی و اصیلی که در کتاب تاریخ گردشگری همدان آمده، شکل گیری فرهنگ اصیل گردشگری در همدان است که از دوران هخامنشیان این مفهوم شکل گرفته و به این مسئله اشاره می‌کند که گردش و گردشگری پرسه زدن در گردشگاه‌ها و لذت‌های آنی و زودگذر نیست بلکه گردشگری در ایران یک مفهوم اصیل تمدنی بوده که بر اساس آن انسان به تکامل و تعالی روح و جسم می‌رسیده و ارزش‌های یک مرکز و یک شهر و یک روستا یا یک منطقه طبیعی را به نحوی نشان می‌دهد که آن مرکز قابلیت تبدیل شدن به یک پایتخت را داشته است.

یعنی یک شهر می‌توانسته آنقدر قابلیت‌های فرهنگی و تمدنی داشته باشد که به عنوان پایتخت تابستانی تعریف شود جایی که می‌شده لذت‌های دنیوی را با آسایش تن و روح و جسم همراه کرد و بهره‌برداری لازم را داشت.

طبیعت همدان و ویژگی طبیعی و مادی همدان در کنار ابعادی که در دوره اسلامی به عنوان بلده طیبه از آن یاد شده، دو وجه دنیوی و اخروی همدان است، بنابراین همدان در یک روند فرهنگی توانسته فرهنگ گردشگری را به انحاء مختلف به جهان متمدن آن روزگار ارائه دهد و الگوی گردشگری تعریف کند که می‌توان به کل دنیا عرضه کرد.

همچنین به جز حضور بزرگانی از حکومت‌های ایران باستان، بزرگان شعر و ادب فارسی نیز همدان را مورد لطف قرار داده‌اند برای مثل خاقانی شروانی در کتاب تحفه‌العراقین خود همدان را به بهترین الفاظ و مصرع‌ها و ابیات تعریف کرده و ما در این کتاب به توجه شعرا و عرفایی چون عین‌القضات نیز پرداختیم و تعاریف آنها از ویژگی‌های همدان و قابلیت‌های گردشگری را ارائه کرده‌ایم.