به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، در جهانی که هر روزه با گسترش بی‌عدالتی و فروپاشی سرمایه اجتماعی مواجه است، یک نهاد قدیمی در حال بازتعریف خود است؛ کتابخانه عمومی. دیگر نمی‌توان کتابخانه‌های عمومی را صرفاً مکانی برای به امانت گرفتن کتاب دانست؛ بلکه آن‌ها به پناهگاه‌های مدرن فرهنگی، ابزار دموکراسی و کنشگران اجتماعی تبدیل شده‌اند.

یونسکو در مانیفست جهانی کتابخانه‌های عمومی (۲۰۲۲) اعلام کرد: «کتابخانه عمومی نهادی ضروری برای آموزش مادام‌العمر، توسعه فرهنگی و همبستگی اجتماعی است. این نهاد باید بدون تبعیض و با تمرکز بر صلح، آزادی اندیشه و برابری در دسترسی عمل کند»(UNESCO, 2022).

رابرت پاتنام نیز در نظریه معروف خود درباره سرمایه اجتماعی، هشدار می‌دهد که جوامع مدرن در حال از دست دادن پیوندهای اعتماد و مشارکت‌اند. اما او در کنفرانس سال 2001 «انجمن کتابخانه‌های آمریکا» با شگفتی تاکید می‌کند کتابخانه‌ها برخلاف جریان غالب، هنوز فضاهایی زنده برای گفت‌وگو، پیوند و یادگیری اجتماعی هستند.

نانسی کرانیش نیز سال ۲۰۰۱ می‌نویسد: «کتابخانه‌ها با فراهم کردن فضاهایی برای تبادل آزاد اطلاعات و تعامل انسانی، می‌توانند زمینه خلق سرمایه اجتماعی و توسعه مدنی باشند».

بنابراین به نظر می‌رسد، کتابخانه‌ها امروزه نه فقط با کتاب، بلکه با اینترنت رایگان، خدمات مشاوره‌ای، کارگاه‌های مهارت‌افزایی، حمایت از پناهجویان، برنامه‌های سواد رسانه‌ای و حتی گفت‌وگوهای بین‌فرهنگی در حال ایفای نقش تازه‌ای هستند؛ نقشی که به تعبیر یونسکو، این نهاد قدیمی را به «مراکز دموکراسی محلی» بدل می‌کند.

سنگرهای بی‌صدا: کتابخانه‌های عمومی در زمان جنگ و بحران

در میانه صدای انفجارها و فروپاشی زیرساخت‌ها، جایی هست که چراغش هنوز روشن است، جایی که هنوز کتاب، پناه و امید را نشان می‌دهد؛ کتابخانه عمومی. در بسیاری از کشورهایی که با جنگ، درگیری‌های داخلی یا بحران‌های بشری روبه‌رو بوده‌اند، کتابخانه‌ها نقش‌های کاملاً متفاوت اما حیاتی بر عهده گرفته‌اند؛ نقشی که کمتر درباره آن گفته شده اما اثر آن بسیار عمیق است.

ایفلا گزارش می‌دهد که در دوران جنگ بوسنی (۱۹۹۲–۱۹۹۵)، کتابخانه مرکزی سارایوو در اثر حمله‌ها نابود اما به نمادی جهانی از مقاومت فرهنگی تبدیل شد. پس از جنگ، کتابخانه‌های سیار و پروژه‌های بازسازی آن، به بازگرداندن حس هویت و بازسازی روانی مردم کمک کردند (IFLA, 2005).

در عراق نیز پس از ۲۰۰۳، سازمان‌های بین‌المللی مانند تلاش کردند، در مناطق جنگ‌زده، کتابخانه‌هایی برای کودکان بسازند. این کتابخانه‌ها اغلب کلاس درس، فضای درمانی و حتی پناهگاه موقت بودند.

در اوکراینِ که درگیر جنگ است، کتابخانه‌های عمومی به مراکز کمک‌رسانی انسانی، پشتیبانی روانی، اطلاع‌رسانی دقیق و مبارزه با اطلاعات نادرست تبدیل شده‌اند. بسیاری از کتابداران اوکراینی، با استفاده از منابع دیجیتال، خدمات مجازی و توزیع کمک‌های بشردوستانه، در خط مقدم حمایت از مردم هستند (Ukrainian Library Association, 2023).

در سوریه، کتابخانه‌ای زیرزمینی در شهر محاصره‌شده داریا، در دل آوار جنگ ساخته شد. این کتابخانه که توسط جوانان داوطلب اداره می‌شد، پناهگاهی برای کودکان، نوجوانان و حتی معلمان بود—فضایی برای خواندن، یادگیری و بازماندن از فروپاشی روحی (The Guardian, 2016).

در کوزوو و بوسنی نیز، پس از درگیری‌های قومی دهه ۹۰، بازسازی کتابخانه‌ها بخشی از پروژه‌های صلح‌سازی شد. این نهادها به فضاهایی برای گفتگو، سواد رسانه‌ای و آشتی میان گروه‌های متخاصم بدل شدند (IFLA, 2005).

بنابراین کتابخانه‌های عمومی در زمان جنگ یا دیگر بحران‌ها مثل اپیدمی ویروس کرونا با امکانات اندک اما اثری عظیم، حافظان امید و آموزش‌اند.

این تجربه‌ها نشان می‌دهند، کتابخانه‌های عمومی در شرایط بحرانی، قلب تپنده تاب‌آوری اجتماعی هستند. آن‌ها با تکیه بر سرمایه فرهنگی، توانسته‌اند از مرزهای کارکردهای سنتی خود فراتر بروند و به ابزار بازسازی معنوی، هویتی و حتی سیاسی در دل بحران‌ها بدل شوند.

در میانه جنگ و ویرانی، کتابخانه‌ها اغلب به عنوان آخرین سنگر مدنیت باقی می‌مانند؛ بی‌صدا اما موثر، فرهنگی اما حیاتی. در بحران‌ها، کتابخانه‌ها فقط محل نگهداری کتاب نیستند، بلکه به پناهگاه روانی، مرکز اطلاعاتی و فضای بازسازی اجتماعی تبدیل می‌شوند.