‌سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - آرمیندخت امین، استاد دانشگاه و نویسنده: کتاب «راهنمای دریایی» اثر ناخداعبدالله فهیمی (۱۳۷۱-۱۲۷۹ ه. ش) به‌مثابه دایره‌المعارفی در زمینه مطالعات دریایی و دریانوردی خلیج‌فارس به‌شمار می‌رود. این دریانورد پرتلاش دیلمی با کشتی بادبانی، بارها از کویت و بندردیلم به سایر بنادر و جزایر خلیج‌فارس، عمان و هند سفرکرده و با استفاده از تجربیات و مطالعات خود در زمینه حرفه دریانوردی به تالیف، ترجمه و گردآوری مجموعه‌هایی مهم با هدف راهنمایی دیگر ناخدایان و دریانوردان پرداخته که هر یک حاوی نکاتی مهم برای محققان خلیج‌فارس‌شناس، پژوهشگران و علاقه‌مندان به مباحث دریانوردی است.

این ناخدای جنوبی، کلمات را آگاهانه به گونه‌ای با گویش رایج در میان دریانوردان سواحل شمالی خلیج فارس مخصوصاً دریانوردان بندردیلم به‌کاربرده که فهم آن را برای این دریانوردان و جاشوان سهل و آسان کرده است. براین اساس، می‌توان گفت هیچکس مثل ناخدا فهیمی که خود بارها و بارها از مسیرهای دریایی مذکور عبور کرده و دست و پنجه نرم کردن با امواج سرسخت دریا را در مسیرهای صعب و طولانی آزموده بود، نمی‌توانست متنی به این روانی ارائه دهد.

ناخدافهیمی که در زمره دریانوردان فاضل و اهل قلم بندردیلم از بنادر و سواحل شمالی خلیج‌فارس به‌شمار می‌رفت، در یادداشت‌های شخصی و دست‌نویس و نیز در مقدمه کتاب «راهنمای دریایی»، خود را «عبدالله‌بن خلیفه حاج صادق دیلمی» معرفی و تاریخ تولدش را به سال ۱۳۲۶ هجری قمری (مطابق با ۱۲۸۷ شمسی) در کویت بیان کرده است. با این حال، تاریخ مندرج در شناسنامه که روی کتیبه مزار او نیز درج شده است سال تولدش را ۱۲۷۹ شمسی نمایانده که به‌نظر می‌رسد این تاریخ دقیق‌تر باشد.

براساس نوشته‌های ناخدا فهیمی هنگامی که چهارسال بیشتر نداشت، پدرش که او نیز دریانوردی ماهر و کارآزموده بود در مسقط به رحمت ایزدی پیوست. پس از آن، عبدالله تحت سرپرستی و قیمومیت خانواده مادری و دایی‌های خود قرار گرفت. در هفت سالگی از سوی دایی‌اش کربلایی جاسمِ حاجی صادق به مکتب فرستاده شد و زیر نظر آموزگاری شیرازی‌الاصل و مقیم کویت که به عنوان بهترین آموزگار مکتبی آن دوره شناخته می‌شد، در مدت ۲ سال قرائت قرآن را آموخت و آن را از بر کرد. با این‌حال، دست تقدیر زندگی او را به‌گونه‌ای رقم زد که از همان اوان نوجوانی به دریانوردی ماهر و کارآزموده بر پهنه دریاهای متلاطم و مواج مبدل شد. اولین سفر دریایی او در سن ۱۰ سالگی به اتفاق دایی دیگرش «ناخدا عیسی» در جهازی خانوادگی که متعلق به خانواده حاج صادق بود با محموله ۳۸۶ تن به هند آغاز شد. فهیمی در این سفر بنا به تصمیم دایی‌اش در مدرسه‌ای در کراچی که «تقریباً ۵۰ نفر از شاگردان آن ایرانی بودند» نام‌نویسی شد و با وجود اینکه توانست در مدت کوتاهی با موفقیت کتاب ابتدایی انگلیسی را به اتمام برساند؛ اما این دوران زودگذر بنا به دلایلی پس از چهل روز به پایان رسید و او با ناخدا عیسی به کویت بازگشت و به گفته خودش، خانواده «مشقت دریا را به امید افزودن ثروت بر فضائل علم و کسب دانش» ترجیح دادند.

بنابراین از همان زمان به اقتضای شرایط و لزوم همکاری با دایی‌ها به صورت رسمی وارد حرفه دریانوردی شد اما با این حال، هرگز از رویای خود که درس خواندن بود، غافل نشد و با علاقه وصف‌ناپذیر به دنبال‌کردن این رویا از طریق آموختن زبان‌هایی همچون عربی، انگلیسی و اردو در سفرهای دریایی پرداخت.

فهیمی خود به این نکته این چنین اشاره کرده است: «به بنادر هندوستان که می‌رسیدیم از کتاب‌های انگلیسی که همراه داشتم به وسیله منشی‌های تجارتخانه‌ها که با آن‌ها مراوده داشتیم تحصیل می‌کردم، خواندن و نوشتن عربی هم نظر به اینکه بیشتر تماس ما با عرب‌ها بود به خوبی یاد گرفتم».

یادداشتی از فهیمی مبنی براستفاده از کتاب احمدبن ماجد (متوفای نیمه نخست قرن دهم هجری) دریانورد شهیر خلیج فارس و نیز دست نوشته‌ای دیگر از او در رابطه با استفاده از کتب متقدمین در امور دریایی که به تاریخ ۱۳۴۴ هجری قمری نگاشته شده است، درکنار گفته‌های فرزندان و بازماندگان وی مبنی بر برخورداری‌اش ازکتابخانه‌ای غنی و نفیس از کتب قدیمی در زمان حیات گواهی روشن بر این مدعاست. یادداشتی دیگر از دست‌نوشته‌های فهیمی نشان می‌دهد که او در سفرهای دریایی علاوه بر مطالعه کتب مختلف در باب خلیج فارس با طرح پرسش‌هایی شفاهی از دریانوردان و آگاهان به علوم دریایی سرزمین‌های دوردست آن سوی خلیج‌فارس نیز همواره در پی کسب آگاهی‌های جدید در این زمینه بوده است.

فهیمی در سال ۱۳۴۰ هجری قمری مطابق با سال ۱۳۰۰ شمسی (۱۹۲۲ م) و هنگامی که ۲۱ سال بیشتر نداشت برآن شد که برای خدمت به هموطنان خود تجربیات سال‌ها دریانوردی را از راه گردآوری و تالیف کتاب «راهنمای دریایی» در اختیار آنان قرار دهد. وی دلیل این کار را «سهل و آسان نمودن راه دریایی به خصوص در تاریکی شب» برای علاقه‌مندان به سفرهای دریایی می‌دانست. وی در مقدمه راهنمای دریایی به این مطلب اشاره کرده و نوشته: «اولین روزی که مصمم شدیم خدمتی به جامعه نموده و کتابی راجع به امور دریانوردی در دسترس عموم مخصوصاً هموطنان گرامی گذارده باشیم با اینکه حقیقت احوال بر ما مستور نبود، بدون یاس و فتور با همان اراده و عشق و علاقه خلل‌ناپذیر با زحمات و فداکاری‌های بیشتری به ادامه این خدمت پرداخته و پس از چند سال زحمت این کتاب را …جمع‌آوری و تالیف و اینک به معرض استفاده می‌گذارد».

بررسی دست نوشته‌های شخصی ناخدا فهیمی نشان می‌دهند که او نگارش سایر یادداشت‌های خود را نیز از همان سال ۱۳۴۰ هجری‌قمری آغاز کرده است. در یکی از این یادداشت‌ها که به تاریخ ۱۳۴۴ قمری و ۱۹۲۶ میلادی به زبان عربی نگاشته شده و در پایان بخشی از مفصل‌ترین دست‌نوشته‌های فهیمی در رابطه با «قواعد علم حساب دریانوردی» آمده، این ناخدا پس از معرفی خود به اقامتش در کویت اشاره کرده و آورده است: «… عبدالله بن خلیفه حاج صادق دیلمی مقیم بندرکویت». با توجه به یادداشت فوق و اشاره فهیمی به اقامت در کویت در تاریخ مذکور، می‌توان چنین نتیجه گرفت که بازگشت او به ایران و سرزمین آباء و اجدادی خود دیلم پس از این تاریخ بوده است؛ زیرا در این هنگام به دلیل مرگ ناخدا عیسی و تعلق خاطر شدید فهیمی به وی، اقامت این ناخدا در کویت برای همیشه به پایان می‌رسد و از آن زمان به بعد در سرزمین آبا و اجدادی خود؛ یعنی بندر دیلم و پس از آن برای مدتی آنچنان که خود می‌نویسد از سال ۱۳۴۸ قمری در بندر ریگ (از بنادر استان بوشهر) در منزل دایی پدرش «کربلایی باقر حاجی حسین» اقامت گزید و از این بنادر سفرهای خود را به عمانات، کویت و بصره ادامه داد.

همان گونه که از یادداشت فوق پیداست با آنکه فهیمی در کویت متولد شد و تمام دوران کودکی و بخشی از دوران جوانی او در کویت سپری شد، اما او همواره در یادداشت‌های شخصی و نیز مقدمه کتاب راهنمای دریایی، خود را با پسوند «دیلمی» معرفی کرده و به این ترتیب علاقه‌مندی و وفاداری عمیق به سرزمین آبا و اجدادی خود بندر دیلم را به اثبات رسانده است. زحمات فهیمی در رابطه با انتشار کتاب راهنمای دریایی در سال ۱۳۲۸ شمسی با چاپ این کتاب در مطبوعه مصطفوی شیراز برای نخستین‌بار و پس از گذشت ۲۸ سال از آغاز تدوین آن به بار نشست.

کتابی که فهیمی آن را حاوی مطالبی مهم با عباراتی ساده و همه فهم معرفی کرده و علت آن را نیز کم‌سوادی افرادی می‌دانست که با جهازات بادی مسافرت می‌کردند، تا این‌که آن‌ها بتوانند از این کتاب و مطالب آن به‌راحتی استفاده کنند. البته همین ویژگی بر اهمیت و ارزش این اثر افزوده است، زیرا در تمامی بخش‌های کتاب چه در ترجمه و چه در اضافات، خوانندگان را با اصطلاحات متداول دریانوردان ساکن کرانه‌های خلیج فارس در زمان حیات مؤلف آشنا می‌سازد.

سیدجعفر حمیدی در کتاب فرهنگنامه بوشهر درباره این اثر چنین آورده است: «کتاب راهنمای دریایی پر است از اصطلاحات دریایی سواحل بوشهر و سواحل کشورهای آن سوی خلیج‌فارس». اصطلاحاتی از قبیل «بام» (واحد تعیین عمق آب و حدود دومتر)، «سینه» یا «مقدم» کشتی (جلوی کشتی)، «تفر» یا «مؤخر» کشتی، «بر» یا ساحل دریا، «هیر» به معنی محل صید مروارید، «محار» به معنی صدف، «سِنگار» به معنی کشتی همراه، «طواش» (خریدار مروارید)، «نتره» (بندر، پناهگاه صیادان در هوای طوفانی) و ذکر نام انواع آب و هوا در گویش مردمان سواحل جنوب مانند هوای «وَلم» یا هوای شرطه که آن را به هوای موافق معنی کرده است، «هوای خواهر» یا هوای ملایم، «هوای شمال» (به- معنی هوای سرد)، هوای کوس (قوس) و ده‌ها اصطلاح اختصاصی دیگر از مواردی هستند که در سرتاسر متن کتاب به چشم می‌خورند.

کتاب راهنمای دریایی در زمان حیات فهیمی دو بار در سال‌های ۱۳۲۸ ه.ش در مطبوعه مصطفوی شیراز در هفتاد و چهار صفحه و ۱۳۵۲ ه.ش از سوی چاپ حافظ اهواز در هفتاد و دو صفحه و به قطع رقعی به-زیورطبع آراسته شده است. در سال ۱۳۳۸ ه.ش خان‌بابا مشار درجلد سوم کتاب «مولفین کتب چاپی فارسی و عربی از آغاز تا کنون» به معرفی راهنمای دریایی پرداخته، آورده است: «راهنمای دریایی: عبدالله فهیمی دیلمی- شیراز، ۱۳۲۸ شمسی، سربی، رقعی، ۷۴ صفحه.»

فهیمی در مقدمه راهنمای دریایی در معرفی آن نوشته است: «این کتاب عبارت است بر تمام خط سیر خلیج‌فارس از کویت و شط‌العرب (اروند رود) تا بغاز هرمز و تعیین عمق دریا و مسافت بین جزایر خلیج‌فارس و ساحل عربستان با ساحل ایران و مشخصات تمامی بنادر خلیج‌فارس با جزیره‌های آن.»

روش کار فهیمی در کتاب راهنمای دریایی به‌گونه‌ای است که پس از ارائه مقدمه‌ای مختصر مشتمل بر معرفی کتاب، به ترجمه متن «المختصر الخاص للمسافر و الطواش و الغواص» پرداخته‌است. این ترجمه با عنوان «نصیحت به دریانوردان» آغازشده که البته اضافه‌های نسبتاً مطول فهیمی در این قسمت از ترجمه مشهود و تقریباً قابل توجه است، پس از آن فهیمی در ذیل عنوان «مختصر حالات مولف» به شرح زندگی خود و دلایل و چگونگی تدوین کتاب پرداخته، سپس ادامه ترجمه متن «المختصر الخاص للمسافر و الطواش و الغواص» با عنوان «مجرا از کویت تا بر عدان» آغاز شده و تا «شرح مسافت بعضی جاها و مجرای عجیر تا برمول» که در حقیقت بخش پایانی کتاب «المختصر الخاص للمسافر و الطواش و الغواص» است، ادامه یافته است.

در ادامه عناوین «مجراهای عبوری از کناره های ایران تا عربستان»، «مُجرا از خور بصره تا اطراف لنگه و بندر عباس»، «مجرا از بندر لنگه تا بندرعباس» و «از جان گذشتگان دریا، ناخدای کشتی و آیین دریانوردی» که بخش‌های پایانی کتاب راهنمای دریایی را تشکیل می‌دهند، اضافه‌های فهیمی به متن کتاب راهنمای دریایی است.

در سرتاسر ترجمه و اضافات متن کتاب، ناخدا فهیمی تعابیر و واژه‌ها را با شکل رایج فارسی یا محلی خود به‌کار برده که می‌تواند در ترجمه متون عربی و انگلیسی مرتبط با خلیج فارس به عنوان الگویی ایرانی مورد استفاده قرار گیرد. همان‌گونه که در ابتدا اشاره شد، این ترجمه به قلم فهیمی آنچنان با مهارت و زبردستی انجام شده که به‌جرات می‌توان گفت به‌راستی هیچ مترجم توانایی _ به‌جز او که خود بارها از مسیرهای ذکرشده در بالا عبور کردده و علاوه‌برآن به زبان عربی نیز همچون زبان فارسی مسلط بود_ نمی‌توانست ترجمه‎ای به این روانی از متن چنین کتابی را در دسترس علاقه‌مندان و خوانندگان عرصه مطالعات خلیج فارس قرار دهد.

میزان تسلط فهیمی به مسیرهای ذکر شده در کتاب تا اندازه‌ای است که در موارد متعدد در حین ترجمه به علامت‌های دریایی و نشانه‌هایی که خود در هنگام عبور از این مسیرها شاهد آنها بوده، اشاره کرده و بدین‌ترتیب تجربیات گران‌بهای خود را با خوانندگان به اشتراک گذاشته است که البته در بازنشرجدید همه این قسمت‌ها با استفاده از قلاب مشخص و متمایز شده و در پاورقی به آنها اشاره گردیده است. درواقع اهمیت ویژه، اساسی و مهم ترجمه این اثر توسط فهیمی مشاهده و تجربه مستقیم وی در عبور از تمامی بنادر و جزایر واقع در آب‌های خلیج‌فارس، دریای‎ عمان و اقیانوس هند مندرج در متن کتاب است.

شاید به علت اینکه متن کتاب مملو از اصطلاحات دریانوردی و نام جزایر است، در وهله اول برای خواننده سخت و دشوار به نظر برسد؛ اما در حقیقت کتاب شامل نام صدها جزیره و بندر شناخته شده و ناشناخته به همراه ذکر راه‌های عبوری آنان و چگونگی ورود به این جزایر و بنادر، ذکر مسافت آن‌ها از یکدیگر، میزان عمق آب در ساحل و دریا در هر یک از این جزایر و بنادر، ذکر علائم راهنما و هشداردهنده مانند مکان چراغ‌های دریایی در فصول مختلف و آب و هوای گوناگون است.

در تصحیح و بازنشر جدید متن کتاب کوشش شده تا با استفاده از هر دو نسخه کتاب راهنمای دریاییِ چاپ اهواز و شیراز و همچنین مطابقت سطر به‌سطر بخش ترجمه این کتاب‌ها با متن عربی «المختصر الخاص للمسافر و الطواش و الغواص»، مغایرت‌ها و همین‌طور اشتباهات تایپی موجود در متن ترجمه با متن این کتاب مشخص و تصحیح و در اختیار علاقه‌مندان قرار گیرد.